Wprowadzenie do teologii pastoralnej WT-SST-WTP

Od chwili wydania adhortacji apostolskiej Pastores dabo vobis często pastoraliści posługują się definicją przekazaną przez ten dokument papieski. Cytuję: „Teologia pastoralna jest naukową refleksją o codziennym wzrastaniu Kościoła w mocy Ducha Świętego w kontekście historii”. Niezwykle ważne jest to, że ta adhortacja apostolska przekazuje bezpośrednio do definicji następujące stwierdzenie: „Teologia pastoralna nie jest tylko umiejętnością, zespołem wskazań, doświadczeń i metod. Ma status pełnoprawnej dyscypliny teologicznej, ponieważ czerpie z wiary zasady i kryteria działalności duszpasterskiej Kościoła w historii”. Wśród tych zasad i kryteriów szczególne ważne miejsce zajmuje „ewangeliczne rozeznanie sytuacji społeczno-kulturalnej i kościelnej, w której prowadzona jest działalność duszpasterska” „Wiedzę zdobytą dzięki studium teologii pastoralnej należy wykorzystywać w zastosowaniach praktycznych, tj. w określonych formach posługi duszpasterskiej” (Pastores dabo vobis nr 57).
W tradycyjnym ujęciu pierwszym obszarem badań teologii pastoralnej była działalność duszpasterska Kościoła, w której hierarchia była podmiotem, a wierni świeccy przedmiotem. Ponieważ duszpasterstwo traktowane było jako domena hierarchii kościelnej, dlatego taki sposób naukowego poznania tej działalności eklezjalnej obciążony był klerykalizmem. Radykalna zmiana dokonała się na II Soborze Watykańskim za sprawą upodmiotowienia wiernych świeckich w kościelnej działalności.
Drugim obszarem naukowego poznania dla teologii pastoralnej jest eklezjologia. Paweł VI podkreślał, że to sam Kościół powinien w siebie wniknąć, przemyśleć swoją tajemnicę, a celem zdobycia głębszej wiedzy o sobie przebadać wnikliwiej naukę o swym pochodzeniu, o swej naturze, pełnieniu swej misji i o swoim celu. Papież miał świadomość, że jest to nauka już dobrze znana, jednak dalszych badań domaga się przede wszystkim realizowanie się tajemniczych planów Bożych, ujawnionych dzięki Kościołowi. To właśnie wyniki tych badań potrzebne są zarówno hierarchii, jak i każdemu człowiekowi, który decyduje się iść wiernie za Chrystusem.
Trzecim obszarem badań teologii pastoralnej są „tajemnicze plany Bożej Opatrzności”. W perspektywie pastoralnej chodzi tu o wyodrębnienie, zindywidualizowanie w czasie, to znaczy w biegu wydarzeń, w historii tych zjawisk, które mogą być objawem Królestwa Bożego w jego tajemniczej działalności, czy też objawem możliwości, dyspozycji, czy wymagań związanych z działalnością kościelną.
Czwartym obszarem badań teologii pastoralnej są „znaki czasu”. Chodzi tu o wyjaśnianie czasu, to znaczy otaczającej ludzi i oddziałującej na nich rzeczywistości empiryczno-historycznej w świetle Ewangelii. Paweł VI wyjaśnia, że odkrycie znaków czasu jest dziełem świadomości chrześcijańskiej i polega na zestawieniu wiary z życiem. Nie chodzi tu jednak o sztuczne i powierzchowne nałożenie jakiejś „pobożnej” myśli na ludzkie przeżycia, lecz raczej o poszukiwanie tych zjawisk, które z powodu ich wewnętrznego dynamizmu, z powodu ich niejasności, a niekiedy z powodu ich niemoralności, domagają się odniesienia do wiary, do słowa ewangelicznego, które by je określało i odkupiło. Interpretacja i wyjaśnienie „znaków czasu” wymaga również odkrycia, w jakim punkcie i gdzie wychodzą one same z siebie na spotkanie planom „wyższym” (plany Bożej Opatrzności), jak poszukiwanie jedności, pokoju, sprawiedliwości. W badaniach pastoralnych „znaków czasu” ważne jest również poznanie, w jakim punkcie działanie członków Kościoła łączy się z dojrzałością sprzyjających okoliczności wskazujących, że nadeszła godzina na jednoczesny rozwój Królestwa Bożego i pozytywne przemiany w świecie.
Piątym obszarem badań teologii pastoralnej jest historia, która według Jana Pawła II stanowi kontekst codziennego wzrastania Kościoła w mocy Ducha Świętego. Pojęcie „historia” w teologii pastoralnej dotyczy przede wszystkim współczesności. Oczywiście, to, co dzieje się aktualnie, ma swoją przeszłość, ale posiada też przyszłość. Kontekst historii, o którym mówi Papież, oznacza zatem świat, ale w bezpośredniej relacji do Kościoła, który w nim żyje i działa. Świat ma swoje dzieje i Kościół ma swoją tradycję. Te dwie rzeczywistości łączą się w pojęciu historii, którym posługuje się teologia pastoralna. Zaznaczyć jednak należy, że kontekstualność historii łączy się bezpośrednio z misterium zbawienia. Dzieje Kościoła i dzieje świata rozpoczynają się w akcie stworzenia, którego ukoronowaniem jest człowiek. Jednak misja Kościoła związana jest przede wszystkim z Wcieleniem i Odkupieniem, czyli ukierunkowana jest na historię zbawczą. Historia w teologii pastoralnej to zatem nie tylko fakty i wydarzenia, ale to przede wszystkim działanie Boga, który jest Panem historii.
Teologia pastoralna w prawidłowym odczytaniu kontekstu historii musi unikać kilku niebezpieczeństw, wskazanych przez Pawła VI, których źródłem jest „atrakcyjność” poszukiwania znaków czasu. Pierwszym z nich jest charyzmatyczny profetyzm, często przeradzający się w bigoteryjną wyobraźnię. Profetyzm ten nadaje przypadkowym i małoznaczącym zbieżnościom cudowne wyjaśnienia. Należy zatem unikać łatwego odkrywania znaków czasu, gdyż obserwowane fakty dają często możliwość dwuznacznej oceny przez każdego wierzącego, który posiada zdolność rozpoznawania znaków obecności, myśli i zamiarów Bożych. Posiadanie daru mądrego jasnowidzenia, wynikającego ze zmysłu wiary, wymaga zatem pomocy nauczycielskiego urzędu hierarchicznego, zwłaszcza kiedy dwuznaczność interpretacji będzie wymagała rozstrzygnięcia albo dla pewności i jasności prawdy, albo dla pożytku wspólnego.
Drugie niebezpieczeństwo wynika z czysto zjawiskowej obserwacji faktów, z których wyprowadza się wskazania znaków czasu. To może zaistnieć, gdy fakty są brane i określane w schematach czysto technicznych i socjologicznych. Socjologia pomaga w poszukiwaniu wyższego i znaczącego sensu tych faktów, ale nie może ona być sama w sobie kryterium moralnym, ani nie może zastąpić teologii. Ten nowy humanizm naukowy mógłby tłumić autentyczność i oryginalność chrześcijaństwa i jego wartości nadprzyrodzonych.
Natomiast trzecie niebezpieczeństwo wynika z nadawania dominującej wartości aspektowi historycznemu tego problemu. Znaki czasu dotyczą historii w dziedzinie religijnej, o czym świadczy to, że misterium zbawcze zostało zebrane w centralnym wydarzeniu obecności historycznej Chrystusa w czasie i w świecie, z czego wypływa Ewangelia, Kościół i jego zbawcza misja. Ten niezmienny element prawdy objawionej nie może jednak ulegać zmienności czasów, w których jest umiejscowiony i w których niekiedy ujawnia się przez znaki nie zmieniające go, ale pozwalające go dostrzec i realizować w dziejach ludzkości.
Szóstym obszarem badań teologii pastoralnej jest antropologia chrześcijańska, a właściwie osoba ludzka, gdyż wszystkie drogi Kościoła prowadzą do człowieka. Dlatego Jan Paweł II nauczał, że Kościół nie może odstąpić człowieka, którego „los” w nierozerwalny sposób zespolony jest z Chrystusem. Według Papieża każdy człowiek, w całej niepowtarzalnej rzeczywistości bytu i działania, świadomości i woli, sumienia i „serca” jest „osobą” i ma swoją własną historię życia, a nade wszystko swoje własne „dzieje duszy”. Wielkość człowieka polega na tym, że zgodnie z wewnętrzną otwartością swego ducha, a zarazem z różnymi potrzebami ciała, swej doczesnej egzystencji, te swoje osobowe dzieje pisze zawsze poprzez rozliczne więzi, kontakty, układy, kręgi społeczne, jakie łączą go od chwili poczęcia z innymi ludźmi. Bogactwo człowieka ujawnia się w prawdzie jego istnienia i bycia osobowego i zarazem „wspólnotowego”, i „społecznego”: w obrębie własnej rodziny i różnych społeczności, środowisk, w obrębie narodu czy ludu, a także w obrębie całej ludzkości. Według Papieża tak opisany człowiek jest pierwszą i podstawową drogą, po której powinien kroczyć Kościół w wypełnianiu swojego posłannictwa. Jest to droga wyznaczona przez samego Chrystusa, która nieodmiennie prowadzi przez Tajemnice Wcielenia i Odkupienia.
Kościół powinien zatem skoncentrować swoją misję na człowieku, gdyż każdy człowiek został odkupiony przez Chrystusa i z każdym człowiekiem Chrystus jest w jakiś sposób zjednoczony, nawet gdyby człowiek nie zdawał sobie z tego sprawy. Ponieważ to człowiek jest drogą Kościoła, drogą jego codziennego życia i doświadczenia, posłannictwa i trudów, dlatego współczesny Kościół musi być wciąż na nowo świadomy jego „sytuacji”. Z jednej strony są to możliwości rozwoju człowieka, które wciąż na nowo się ukierunkowują i w ten sposób ujawniają. Z drugiej strony są to zagrożenia, które są przeciwne temu, aby „życie ludzkie stawało się coraz bardziej ludzkie”, aby wszystko, co na to życie się składa, odpowiadało prawdziwej godności człowieka.
Dokonujący się obecnie proces demokratyzacji struktur ustrojowych naszego państwa i coraz szybciej zachodzące przemiany społeczno-kulturowe prowadzą do różnych patologii w naszym społeczeństwie, których skutki odczuwane są także w Kościele. Wiele wynikających stąd problemów duszpasterskich może zostać rozwiązanych przy uwzględnieniu katolickiej nauki społecznej, która stanowi „istotną część orędzia chrześcijańskiego, ponieważ ukazuje jego bezpośrednie konsekwencje dla życia społeczeństwa i czyni codzienną pracę i walkę o sprawiedliwość elementem świadectwa o Chrystusie Zbawicielu” (CA 5). W działaniach duszpasterskich należy więc brać pod uwagę zasady społeczne, gdyż ich podmiotem jest cała społeczność Kościoła. O istocie duszpasterstwa decyduje jednak jego nadprzyrodzony cel, jakim jest realizacja stwórczo-zbawczych planów Bożych, w którą powinni zaangażować się wszyscy członkowie wspólnoty Chrystusowej. Pierwszoplanowa rola w działalności Kościoła przypada kapłanom, którzy reprezentują „Chrystusa jako wychowawcę Ludu Bożego w wierze, jako głosiciela słowa Bożego oraz szafarza Eucharystii i innych sakramentów” (EN 68). Jednak kapłani „nie po to ustanowieni zostali przez Chrystusa, aby całe zbawcze posłannictwo Kościoła w stosunku do świata wziąć na siebie samych, lecz że ich zaszczytnym zadaniem jest tak sprawować opiekę pasterską nad wiernymi i tak uznawać ich posługi oraz charyzmaty, żeby wszyscy oni pracowali zgodnie, każdy na swój sposób, dla wspólnego dzieła” (KK 30). Nie wystarcza zatem działalność kapłanów i zakonników, którzy pracują dla budowy chrześcijańskiego świata „na godziny” lub „na dniówki”. Wypełnianie misji Kościoła w świecie jest możliwe tylko z udziałem wiernych świeckich, którzy są „akordowymi pracownikami świata”. Chrześcijanin świecki pozostaje w świecie i „ma zaszczytny obowiązek przyczyniać się do tego, aby Boży plan zbawienia coraz bardziej rozszerzał się na wszystkich ludzi wszystkich czasów i wszystkich miejsc na ziemi” (KK 33). Świeccy członkowie wspólnoty kościelnej, żyjąc na co dzień sprawami świata, mają go „uzależniać”, to znaczy odnosić wszystko do Chrystusa jako do „centrum i serca wszystkich rzeczy”. Zbawcza misja Kościoła polega więc na tym, „by szerząc królestwo Chrystusowe po całej ziemi ku chwale Boga Ojca, uczynić wszystkich uczestnikami zbawczego odkupienia i by przez nich skierować cały świat rzeczywiście do Chrystusa” (DA 2). W duszpasterskiej działalności koniecznością staje się stworzenie nowych form aktualizowania się Kościoła w świecie współczesnym, do czego impulsem może być podjęcie wyzwań płynących z potrzeby nieustannej ewangelizacji. Dzieło nowej ewangelizacji umożliwia odnowienie form urzeczywistniania pośrednictwa zbawczego, a jednocześnie stwarza nowe możliwości aktywnego włączenia się wiernych świeckich w misję Chrystusa przez szerzenie Ewangelii, pracę nad uświęceniem ludzi i doskonalenie porządku spraw doczesnych (por. DA 2). Można powiedzieć, używając słów Jana Pawła II, że właśnie „dziś wybiła w Kościele godzina laikatu”, gdyż od zaangażowania ludzi świeckich w dużej mierze zależeć będzie powodzenie nowej ewangelizacji i nowego duszpasterstwa.
Nowego duszpasterstwa, nowego apostolstwa i nowej ewangelizacji, a wraz z nimi nowych sposobów działania Kościoła, domaga się zatem nowy człowiek, ale również nowa sytuacja, nowy świat, nowe wyzwania współczesnych czasów. Obok duszpasterstwa zwyczajnego pojawia się więc duszpasterstwo nadzwyczajne - specjalne i specjalistyczne. Duszpasterstwo nadzwyczajne, we wszystkich swoich formach, jest skierowane do nowych ludzi, gdyż uwzględnia i słabości, i bogactwo życia członków Kościoła w najszerszym tego słowa znaczeniu. Zakładając istnienie różnic między nimi, jawi się potrzeba bardzo dokładnego rozeznania sytuacji aktualnej, a to oznacza konieczność przeprowadzenia pogłębionej analizy socjologicznej (środowiskowej) i psychologicznej (osobistej), z uwzględnieniem zasad pedagogii duszpasterskiej. Nowa ewangelizacja i duszpasterstwo nadzwyczajne, we wszystkich swoich formach i przejawach, potrzebują bowiem solidnej podstawy, jaką będzie rzetelna ocena rzeczywistości z jednej strony, a także nowa, dostosowana do aktualnej sytuacji - teologia z drugiej strony.
Współczesna teologia pastoralna wychodzi naprzeciw tym potrzebom. Efektem współdziałania teologii pastoralnej z naukami humanistycznymi i empirycznymi, zwłaszcza z socjologią i psychologią religii, jest konstruowanie paradygmatów teologicznych, imperatywów, a także programów działania. Gwałtowne przemiany społeczno-kulturowe sprawiają, że nawet najbardziej przystosowane do teraźniejszości paradygmaty pastoralne i oparta na nich „strategia” i „taktyka” urzeczywistniania się Kościoła w świecie współczesnym szybko się dezaktualizują. Teologia pastoralna nie może jednak dopasowywać nauki Kościoła do wiedzy o świecie, ani też nie powinna ograniczać analizy obrazu świata do prawd dogmatycznych. Zadaniem teologa - pastoralisty jest poszukiwanie, nazywanie i w rezultacie umożliwianie zaistnienia coraz to nowych relacji między nowym obliczem Tajemnicy Kościoła i zmieniającymi się strukturami świata, w którym żyją nowi ludzie. Te nowe relacje nie mogą ograniczać się do działań duszpasterskich, dlatego potrzebne są nowa ewangelizacja i nowe formy apostolstwa świeckich. W związku z tym pojawiają się jednocześnie nowe wyzwania dla teologii pastoralnej.
W odnowie teologii pastoralnej, albo bardziej dosłownie - w nowej teologii pastoralnej – chodzi przede wszystkim o stworzenie eklezjologii pastoralnej, a zatem wiedzy o życiu i działalności Kościoła z uwzględnieniem potrzeb czasów teraźniejszych i wymogów życia człowieka współczesnego. Istotą jednak nowej teologii praktycznej musi być pozytywne zadanie budowania, kształtowania, wspomagania różnych form życia i działalności Kościoła, który urzeczywistnia się w coraz to nowych, zmieniających się warunkach zewnętrznych. Przemiany nieustannie dokonujące się w świecie - to z jednej strony otwarta droga do pozytywnych zmian, również w oparciu o dialektykę zachodzących procesów, ale z drugiej strony jest to przyczyna wielu patologii i wynikających stąd konfliktów, zarówno o charakterze indywidualnym, jak i społecznym. Obok teologii „pozytywnej”: teologii miłości, teologii rodziny, teologii pracy, teologii wolnego czasu, pojawia się więc teologia „negatywna”: „teologia” uzależnień od narkotyków, alkoholu i tytoniu, „teologia” agresji, „teologia” patologii społecznych. Taki bowiem jest prawdziwy obraz teraźniejszości wypracowany w oparciu o wyniki badań nauk empirycznych.
Współczesna teologia pastoralna pozwala zinterpretować teologicznie całą rzeczywistość, z jej blaskami i cieniami. Uzyskany w ten sposób obraz człowieka i świata, z zaznaczeniem ich „zmienności”, stanowi egzystencjalną podstawę eklezjologii pastoralnej, której celem jest tworzenie wizji Kościoła, nie tyle w wymiarze „trwałości i ciągłości” (przedmiot badań teologii dogmatycznej i fundamentalnej), co przede wszystkim w aspekcie jego „zmienności”. W nowym ujęciu eklezjologii pastoralnej należy wziąć pod uwagę zasadę względnej autonomii rzeczywistości ziemskiej (zob. KDK 36), a także związanej z tym humanizacji świata, której źródłem jest godność człowieka odkupionego przez Chrystusa. O tej godności człowiek dowiaduje się z Ewangelii głoszonej przez Kościół. Godność osoby nie polega na absolutnej autonomii (por. KDK 20), lecz na autonomii względnej, której podstawę stanowi odniesienie człowieka do Tajemnicy transcendentnej (por. KDK 12; 14-16; 36). Szczytem godności człowieka jest otwarcie się na Nieskończoność, na Tajemnicę, która go konstytuuje. Należy przy tym zaznaczyć, że dla chrześcijan jedynym doskonałym obrazem człowieka jest osoba Jezusa Chrystusa. Stąd też ludzkie ukierunkowanie na doskonałość nie jest żadną „utopią”, ale oznacza dążenie z pomocą łaski do pełni, jaką odzwierciedla Jezus z Nazaretu i ofiaruje ludziom poprzez dar udziału w swoim Duchu. Pojawia się tutaj cel pastoralny nowej ewangelizacji w odniesieniu do duszpasterskiej działalności Kościoła: kształtowanie warunków dla formowania dojrzałych postaw chrześcijańskich. Tak określony cel jest jednym z elementów pośrednictwa zbawczego Kościoła.
W teologii pastoralnej wypracowano dwa podstawowe pojęcia określające działalność duszpasterską Kościoła: pośrednictwo zbawcze i proces zbawczy. Ogólnie rzecz ujmując można stwierdzić, że pośrednictwo zbawcze jest to wszelkie działanie Kościoła w ramach spełniania trzech funkcji Chrystusa: nauczycielskiej (prorockiej), kapłańskiej (liturgicznej) i pasterskiej (królewskiej), którego celem jest urzeczywistnienie dzieła zbawczego Jezusa Chrystusa zarówno w życiu jednostek jak i grup ludzkich. Natomiast proces zbawczy jest to odpowiedź człowieka na słowo Boże, który przez wiarę ożywioną miłością i wzmocnioną nadzieją dąży do osobowego zjednoczenia z Bogiem. Akt wiary jest zawsze wolną decyzją chrześcijanina, w której ma udział łaska Boża, ale do jej podjęcia prowadzi i pomaga pośrednictwo zbawcze Kościoła. Dokonując tak wyraźnego rozróżnienia pomiędzy pośrednictwem i procesem zbawczym, należy określić ich wzajemną relację. Nasuwa się tu następujące pytanie: Jakie funkcje spełnia pośrednictwo zbawcze w stosunku do procesu zbawczego, dokonującego się między Bogiem i człowiekiem, a także jaki wpływ ma proces zbawczy na pośrednictwo zbawcze? W odpowiedzi na to pytanie trzeba od razu wykluczyć dwie skrajności: pomniejszenie roli pośrednictwa zbawczego aż do całkowitego zanegowania jego konieczności, co wyraża się w postawie określonej jako: „wiara – tak, albo Chrystus – tak, albo Ewangelia – tak, ale Kościół – nie”; pomniejszenie aż do wykluczenia osobistego zaangażowania człowieka w proces zbawczy, co prowadzi do religijności rytualnej, opartej na spełnianiu praktyk pobożnościowych z motywów biologiczno-kosmologicznych, bez odpowiedniej troski o rozwój duchowy, intelektualny i przemianę etyczno-moralną.
Właściwą relację między pośrednictwem i procesem zbawczym można natomiast określić odwołując się do nowej ewangelizacji. Spełnia ona podwójną rolę w życiu wspólnoty Kościoła. Z jednej strony jej głównym celem jest kształtowanie dojrzałych wspólnot kościelnych (ewangelizacja – głoszenie Ewangelii jednostkom i grupom ludzkim żyjącym w różnych sytuacjach, środowiskach i kulturach, co oznacza, że dokonuje się ona nie tylko we wspólnotach eklezjalnych, ale powinna zaistnieć wszędzie tam, gdzie znajdzie się ewangelizator). Jednak z drugiej strony ewangelizacja ma prowadzić do wiary, która jest przylgnięciem do osoby Chrystusa i do Jego Ewangelii, jest spotkaniem i sakramentalną komunią z Chrystusem, jest życiem w duchu miłości i służby (ChL 34). W tym drugim znaczeniu ewangelizacja przestaje być działaniem, a staje się uczestnictwem chrześcijanina w misji Chrystusa i Kościoła, przez które zmienia się jego życie codzienne w świecie. To właśnie uczestnictwo jest podstawą i warunkiem każdego owocnego apostolstwa.
Powołaniem wiernych świeckich jest życie w świecie, który Bóg pragnie przekształcić w Chrystusie w nowe stworzenie (DA 5). Świeccy powinni podjąć trud odnowy porządku doczesnego jako własne zadanie i spełniać je bezpośrednio kierując się światłem Ewangelii i duchem Kościoła (DA 7). Wynikają stąd konkretne zadania dla chrześcijanina, którego prawem i zarazem obowiązkiem jest poznać świat, włączyć się w jego sprawy i wydarzenia, służyć ludziom i uczestniczyć w życiu społecznym. Do porządku spraw doczesnych można zaliczyć: dobra osobiste i rodzinne, kulturę, sprawy gospodarcze, sztukę i zajęcia zawodowe, instytucje polityczne, stosunki międzynarodowe i inne tym podobne. Ich rozwój i postęp jest wypełnianiem planu Bożego i stanowi nie tylko pomoc do osiągnięcia przez człowieka celu ostatecznego, ale posiada też własną, wszczepioną im przez Boga wartość (por. DA 7).
Głównym celem apostolstwa jest jednak przekazywanie ludziom Ewangelii (DA 31). Dlatego też świeccy maja prowadzić dialog z wierzącymi i niewierzącymi oraz podejmować różnego rodzaju inicjatywy indywidualne i zbiorowe. Szczególne znaczenie, według Vaticanun II, mają działania wspólnotowe: skupienie sił wielu jednostek – nawet w ramach określonych form organizacyjnych – umożliwia niejednokrotnie osiągnięcie tych wszystkich celów, jakie stawia sobie apostolstwo świeckich (DA 18). Zdarzają się jednak sytuacje, w których ważniejsze staje się apostolstwo indywidualne. Chodzi o bezpośredni kontakt z drugim człowiekiem, również w znaczeniu: z każdym napotkanym człowiekiem, a to związane jest z koniecznością podejmowania działań indywidualnych. Wzajemna wymiana zdań i doświadczeń, kontakt z osobami zajmującymi się podobną działalnością mogą się okazać bardzo pomocne w inicjatywach podejmowanych oddolnie przez poszczególnych chrześcijan. Ogólnie rzecz ujmując można powiedzieć, że apostolstwo świeckich jest obecnością w świecie, ale bardziej dyskretną niedeklaratywną i niedemonstratywną. Jest to także obecność bardziej powszechna (wszędobylska), gdyż świeccy docierają tam, gdzie nie mogą dotrzeć nieświeccy apostołowie (por. KK 33), a nadto osobista i stała. Można powiedzieć więc, że dzięki wiernym świeckim Kościół dociera ze swym ewangelizacyjno-apostolskim posłannictwem wszędzie i do każdego.
Konieczność aprobaty hierarchii dla działań wiernych świeckich w Kościele nie może ograniczać twórczych poszukiwań w wypełnianiu przez nich misji apostolskiej. Uznanie ze strony hierarchii dołącza się niejednokrotnie do już istniejących inicjatyw apostolskich, choć w samym mandacie czy misji kanonicznej inicjatywa duchownych może nierzadko wysunąć się na czoło. Niemniej faktem jest, że różne formy apostolstwa świeckich pozostają zawsze dziełem ich swobodnej decyzji (DA 24). Ta oddolność inicjatyw podejmowanych przez świeckich stanowi jedną ze specyficznych cech ich apostolstwa. Sobór Watykański II nazywa je apostolstwem „od strony świata” (DZ 11).
Zadania ewangelizacyjno-apostolskie, realizowane przez wszystkich członków wspólnoty kościelnej, pozostają w ścisłej zależności od funkcji duszpasterskich spełnianych przez nieświeckich. Do określenia ich wzajemnych relacji potrzebne jest sprecyzowanie pojęcia duszpasterstwa. Według W. Piwowarskiego „duszpasterstwo to strategia całego Kościoła, który w oparciu o naukowo wypracowane modele teologiczne, imperatywy i programy działania rozwija inicjatywy zmierzające do zaktualizowania zbawczego dzieła Chrystusa w teraźniejszości”. Ze względu na przemiany zachodzące zarówno w samym Kościele jak i w świecie, a także związane z nimi nowe wyzwania ewangelizacyjno-apostolskie, jawi się potrzeba uzupełnienia i rozwinięcia tej definicji.
W definicji duszpasterstwa należy przede wszystkim uwzględnić elementy antropologiczno-personalne. Zwrócił na nie szczególną uwagę Jan Paweł II: „Człowiek jest pierwszą drogą, po której winien kroczyć Kościół w wypełnianiu swego posłannictwa, jest pierwszą i podstawową drogą Kościoła, drogą wyznaczoną przez samego Chrystusa (...), drogą, która prowadzi niejako u podstawy tych wszystkich dróg, jakimi Kościół kroczyć powinien, ponieważ człowiek - każdy bez wyjątku - został odkupiony przez Chrystusa” (RH 14). Nie może zatem zabraknąć w nowej eklezjologii pastoralnej spojrzenia na Kościół od strony człowieka, z uwzględnieniem godności osoby ludzkiej, a także wartości i godności życia ludzkiego.
Nowa eklezjologia pastoralna powinna przede wszystkim ukazać Kościół, który jest „w Chrystusie niejako sakramentem, czyli znakiem i narzędziem wewnętrznego zjednoczenia z Bogiem i jedności całego rodzaju ludzkiego”(KK 1); jest on „potężnym zalążkiem jedności, nadziei i zbawienia” (KK 9). Wspólnota kościelna urzeczywistnia tę prawdę przez spełnianie powołania ewangelizacyjnego, jakim jest głoszenie wszystkim ludziom prawdy o człowieku opartej na nauce Chrystusa. W centrum Ewangelii jest miłość, która nakazuje patrzeć na drugiego człowieka (przyjaciela lub wroga) i przyjmować go jak bliźniego. Refleksja pastoralna nad istotą wspólnoty Kościoła musi więc uwzględniać dwie zasady: z jednej strony jedność i równość wszystkich ludzi na płaszczyźnie zbawczej, a z drugiej strony jedność i równość na płaszczyźnie egzystencjalnej.
W działalności duszpasterskiej Kościoła należy podkreślać znaczenie humanizacji świata, której źródłem jest godność człowieka, odkupionego przez Chrystusa. Jest to również podstawa równości i jedności wszystkich ludzi na płaszczyźnie egzystencjalnej. W obecnych czasach ta „jedność świata, innymi słowy: jedność rodzaju ludzkiego, jest poważnie zagrożona” (SRS 14) z powodów politycznych, ekonomicznych czy kulturowych. Jan Paweł II wzywa więc do budowania „cywilizacji miłości”, którą można uznać za cel wszelkich zabiegów zmierzających do tworzenia bardziej ludzkich stosunków w świecie. Do realizacji tego zadania Kościół potrzebuje prawdy o człowieku, której poszukuje w osobie Chrystusa i Jego Ewangelii, a nie w świecie.
Odnowa Kościoła szeroko rozumiana i wszelkie inicjatywy mające na celu umożliwienie spełniania przez niego misji zbawczej, mogą przynieść pozytywne efekty, jeżeli będzie to wspólne dzieło wszystkich uczniów Chrystusa. Działania takie muszą jednak opierać się „na rzetelnej świadomości powołania i odpowiedzialności za tę szczególną łaskę, jedną i niepowtarzalną, dzięki której każdy chrześcijanin we wspólnocie ludu Bożego buduje Ciało Chrystusa. Należy tę zasadę, która jest kluczową regułą całej chrześcijańskiej «praxis», «praktyki» apostolskiej i duszpasterskiej, praktyki życia wewnętrznego i życia społecznego - odnieść do wszystkich i do każdego wedle stosownej proporcji” (RH 21).
Z dotychczasowych rozważań wynika, że odnowy Kościoła nie można zlecić jakimś osobom, nawet dobrze do tego przygotowanym, żadnym wydzielonym grupom, czy wyspecjalizowanym instytucjom, gdyż to zadanie spoczywa na wszystkich chrześcijanach. Jeśli nawet w tę odnowę, w sposób efektywny, włączają się poszczególne osoby, grupy, ruchy czy organizacje i instytucje w różnym stopniu powiązane z życiem i działalnością Kościoła - to nadrzędnym celem takiego działania pozostaje zawsze budowanie Ciała Chrystusa. To jest podstawowa zasada odnowy Kościoła. „I Papież musi ją stosować do siebie i każdy Biskup. Muszą tej zasadzie pozostawać wierni kapłani, zakonnicy i zakonnice. Muszą wedle niej kształtować swoje życie małżonkowie i rodzice, kobiety i mężczyźni, ludzie różnych stanów i zawodów, od najwyżej społecznie postawionych do tych, którzy spełniają najprostsze prace. Jest to właśnie zasada owej «królewskiej służby», która każdemu z nas nakazuje za wzorem Chrystusa wymagać od siebie; wymagać właśnie tego, do czego jesteśmy powołani i do czego, przyjmując powołanie, sami zobowiązaliśmy się z łaską Bożą” (RH 21).
W dalszych słowach Jan Paweł II zwraca uwagę na znaczenie własnego daru każdego chrześcijanina w kontekście wierności powołaniu i odpowiedzialności za życie wspólnoty kościelnej. „W Kościele bowiem jako we wspólnocie Bożego ludu, prowadzonego od wewnątrz działaniem Ducha Świętego, każdy ma «własny dar», jak uczy św. Paweł. Ten zaś «dar», będąc jego własnym powołaniem, własnym udziałem w zbawczym dziele Chrystusa, równocześnie służy drugim, buduje Kościół i buduje braterskie wspólnoty w różnym zakresie ludzkiego bytowania na ziemi” (RH 21). Papież wytycza więc główny kierunek w działalności duszpasterskiej. Jest nim wychowywanie wszystkich chrześcijan do odpowiedzialności za Kościół, za jego rozwój (jeden z elementów pedagogii duszpasterskiej). Wszystkich chrześcijan łączy w tej odpowiedzialności wierność własnemu powołaniu. Każde działanie «po ludzku» ma wymiar duszpasterski, jeśli służy budowie Ciała Chrystusa we wspólnocie ludu Bożego.
Biorąc pod uwagę dotychczasowe wyniki refleksji teologicznej, można podać następującą definicję opisową duszpasterstwa. Jest to zorganizowana działalność zbawcza Kościoła, do którego przynależą wszyscy chrześcijanie ze szczególnego wezwania, połączonego z działaniem łaski i tworzą go przez to, że stanowią wspólnotę z samym Chrystusem. W duszpasterstwie uczestniczą wszyscy ochrzczeni, zgodnie z własnym powołaniem, z którego wynikają konkretne zadania ewangelizacyjno-apostolskie. Motywem aktywności duszpasterskiej jest odpowiedzialność wszystkich uczniów Jezusa za życie Kościoła i realizację jego zbawczej misji. Duszpasterstwo obejmuje zarówno wiernych uświadomionych i konsekwentnych, jak również słabo uświadomionych i mało konsekwentnych w wyznawaniu wiary w Chrystusa, którym umożliwia spotkanie z Bogiem i nawiązanie z Nim dialogu, a także trwanie we wspólnocie kościelnej. Celem misji pasterskiej jest budowanie Ciała Chrystusowego i służba wobec każdego wezwanego i powołanego człowieka przez głoszenie słowa Bożego, sprawowanie ofiary i innych sakramentów, interpersonalne kontakty religijne, chrześcijańskie świadectwo życia oparte na prawdzie i miłości oraz szeroko pojętą służbę wspólnocie. Aktualizacja zbawczej misji Chrystusa dokonuje się w zmieniających się warunkach życia człowieka, które wciąż na nowo ukierunkowują i w ten sposób ujawniają jego możliwości, ale jednocześnie stwarzają zagrożenia, a więc to wszystko, co jest przeciwne prawdziwej godności człowieka i humanizacji jego życia. Duszpasterstwo ma również wymiar misyjno-ekumeniczny, gdyż misja ewangelizacyjno-apostolska Kościoła jest zwrócona i do niewierzących, i do wyznawców innych religii, i do wiernych innych wyznań chrześcijańskich.
Przedstawione powyżej pojęcie duszpasterstwa pozwala w nowy sposób określić definicję teologii pastoralnej. Teologia pastoralna to nauka, która w oparciu o zasadę indukcji fenomenologicznej konstruuje obraz rzeczywistości aktualnej, a przy pomocy zasady dedukcji określa kierunki jej teologicznej interpretacji. Badania pastoralne zmierzają do wypracowania takich paradygmatów teologicznych, dotyczących świadectwa wiary w konkretnej, aktualnej sytuacji, a także odpowiadających im imperatywów i programów działania, które pozwolą w sposób adekwatny i owocny wypełnić misję pośrednictwa zbawczego. Teologia pastoralna umożliwia również poznanie, ukazanie i wprowadzenie w teraźniejszą, konkretną rzeczywistość religijno-egzystencjalnych walorów wartości ewangelicznych, a także nauki i doświadczenia Kościoła, zwłaszcza w tych dziedzinach życia, w których współczesny chrześcijanin ma największe możliwości humanizacji życia, a także w tych, w których najbardziej jest zagrożony w swojej godności człowieka.
Definicja ta domaga się wyjaśnień. W problematyce, jaką zajmuje się teologia pastoralna, najbardziej jaskrawo uwidacznia się napięcie między konkretną rzeczywistością, a realną prawdą zbawczą i doświadczeniem Kościoła w jej poznawaniu, głoszeniu i realizowaniu. Zadaniem teologii pastoralnej nie jest „reżyserowanie” przemian zachodzących w świecie, gdyż ich tempo i zakres tylko częściowo zależą od działalności Kościoła. Dokonujące się procesy same w sobie są wyzwaniem dla Kościoła, a ich skutki są odczuwane we wspólnocie kościelnej za przyczyną problemów, z jakimi wierni spotykają się w swoim życiu codziennym. U podstaw takiego podejścia do przemian zachodzących w świecie leży prawda o opatrznościowym wpływie Boga na historię świata, w której realizuje się dzieło zbawcze, a także zasada względnej autonomii rzeczywistości ziemskich. W tych zmieniających się warunkach historii świata Kościół wypełnia misję pośrednictwa zbawczego, aktualizując w teraźniejszej sytuacji odkupieńcze dzieło Chrystusa. Kościołowi nie potrzebna jest więc legitymizacja jego działalności pochodząca od teologii pastoralnej. O prawdziwości działania Kościoła świadczy bowiem fakt, że Kościół żyje i działa na podstawie mandatu Chrystusowego. Swoją misję zaś Kościół wypełnia przez duszpasterstwo, apostolstwo i ewangelizację.
Teologia pastoralna, wypracowując paradygmaty teologiczne i odpowiadające im imperatywy i programy działania, chroni działalność Kościoła przed przejawami „idealizacji” jego stosunku do świata i zachodzących tam przemian. Umożliwia ona jednocześnie przybliżenie świata do Kościoła, gdyż dysponuje konkretną wiedzą o świecie, zdobytą przez poznanie oparte na zasadzie indukcji fenomenologicznej. Poznanie konkretnej rzeczywistości i skonstruowanie jej obrazu wymaga współpracy i zaangażowania wielu humanistycznych i praktycznych dziedzin nauki: socjologii, psychologii, pedagogiki, prakseologii, przy zachowaniu ich odrębności, autonomii i samodzielności, jednak z ukierunkowaniem na działalność Kościoła. To ukierunkowanie ma społeczny charakter dlatego pozwala wykorzystywać wyniki badań z pozatelogicznych dziedzin wiedzy do interpretacji teologicznej aktualnego obrazu rzeczywistości. Celem tak pojętej teologicznej interpretacji jest odkrycie i określenie empirycznych odniesień (odpowiedników) do prawd zbawczych.
Teologiczna analiza i interpretacja korzysta z eklezjologii, tworzonej w oparciu o zasadę dedukcji, gdyż poszczególne prawdy zbawcze są akcentowane w odniesieniu do konkretnej, realnej, teraźniejszej rzeczywistości, której ciągłe przemiany, we wszystkich elementach składowych, warunkują życie człowieka współczesnego, ujawniając jego możliwości rozwoju, ale równocześnie pokazując niebezpieczeństwa mogące zagrozić jego godności i humanizacji życia. Punktem wyjścia dla refleksji teologicznej o Kościele jest ewangeliczny „model” Kościoła. W eklezjologii nie tworzy się więc nowego modelu, ale poprzez refleksję teologiczną lepiej ten model się poznaje, a jednocześnie odkrywa i odpowiednio akcentuje jego wartości w kontekście zmian, jakie zachodzą w świecie, w którym Kościół żyje i działa. Eklezjologia pastoralna wydobywa zatem ze „skarbca nauki Chrystusowej” nowe prawdy, kierowane do nowego człowieka żyjącego w nowej sytuacji, stwarzającej nowe możliwości i nowe zagrożenia. Kościół ma obowiązek głosić i przekazywać całą prawdę zbawczą, ale jednocześnie ma prawo stawiać nowe akcenty w głoszonych prawdach i odpowiednio naświetlać prawdy najbardziej potrzebne i adekwatne do zapotrzebowań wynikających z nowej sytuacji. W eklezjologii pastoralnej chodzi więc o to, aby zachowując całą i zdrową naukę ewangeliczną i prawdę zbawczą, dotrzeć z nią do człowieka, który powinien ją zrozumieć, a jednocześnie wiedzieć, co z nią zrobić. Eklezjologia pastoralna ukierunkowana jest bowiem na człowieka, który jest drogą Kościoła.
W eklezjologii pastoralnej trzeba również przyjąć, jako drugie założenie, biblijny „model” świata i człowieka, gdyż cała prawda o świecie i o człowieku została objawiona. Nauki humanistyczne i empiryczne służą poznaniu świata i człowieka badając ich fundamentalną istotę i zachodzące przemiany, które albo pobudzają do rozwoju i ubogacają człowieka w konkretnej, aktualnej rzeczywistości, albo stwarzają zagrożenia dla jego istoty i egzystencji, burząc porządek społeczny, a nawet prowadząc do fizycznej katastrofy. Obraz człowieka i świata, w którym on żyje, stworzony w oparciu o wyniki badań, jest bardzo często „wyidealizowany”, gdyż są one efektem wiedzy „zimnej”. W interpretacji takiej wiedzy łatwo popada się w uogólnienia i generalizowanie wniosków, a to prowadzi do „idealizacji” poznanej rzeczywistości. W interpretacji używa się wtedy określeń typu: „młodzież polska odrzuca autorytety moralne”, suponując, że chodzi o całą młodzież, a jednocześnie sugerując, że to zjawisko może mieć szerokie i długotrwałe oddziaływanie społeczne. To są natomiast tylko zjawiska, za którymi kryje się osoba człowieka, żyjącego w konkretnej, teraźniejszej rzeczywistości. Do takiego konkretnego człowieka ma być skierowana działalność duszpasterska, apostolska i nowa ewangelizacja. Sama interpretacja socjologiczna czy psychologiczna wypacza więc obraz rzeczywistości, bo niedostatecznie uwzględnia „zjawiskowość” zachodzących przemian i pozbawiona jest teologicznej wizji człowieka i świata. W tym również tkwi źródło nie spełniających się przepowiedni, opartych na wynikach badań socjologicznych: o upadku kościoła ludowego i pobożności ludowej, o rozpadzie duszpasterstwa masowego, o dechrystianizacji młodego pokolenia.
Wyniki badań socjologiczno-psychologicznych można natomiast wykorzystać w teologii pastoralnej i przy pomocy zasady indukcji fenomenologicznej (zasady egzystencjalnej), analizując i interpretując teraźniejszy obraz rzeczywistości, wskazać konkretne przejawy zmian zachodzących w świecie, w człowieku i jego egzystencji, nie gubiąc przy tym ich znaczenia uniwersalnego i nie zatracając fundamentalnej prawdy objawionej o człowieku i o świecie. Zadaniem teologii pastoralnej jest wydobycie z ogólnego obrazu rzeczywistości tych zagadnień, które odnoszą się do konkretnego człowieka, żyjącego w aktualnej sytuacji, aby duszpasterstwo, apostolstwo i ewangelizacja mogły do niego skierować słowo i działanie. Teologia pastoralna w analizie rzeczywistości korzysta więc z zasady indukcji fenomenologicznej, dzięki której odkrywa się kierunki przemian religijnych i społeczno-kulturowych, określa się tendencje rozwojowe lub uwsteczniające dokonujących się procesów. Taka analiza, unikając generalizowania skutków zachodzących zjawisk, umożliwia skupienie się na konkretnym człowieku, żyjącym w aktualnej sytuacji i podlegającemu bezpośrednio lub pośrednio ich wpływom. Przy pomocy tej analizy uzyskujemy właściwy obraz człowieka. W kontekście jego zapotrzebowań teologia pastoralna szuka konkretnych odpowiedzi na pytania dotyczące wiary i życia, zrozumiałych w treści i możliwych do przyjęcia w swojej formie.
Teologia pastoralna staje więc w służbie nowej ewangelizacji, gdyż pozwala wsłuchać się w pytania, jakie stawia sobie i innym człowiek dzisiejszy, zrozumieć je i sformułować prostą i konkretną odpowiedź współczesnym językiem nowej eklezjologii, i korzystając z form nowej ewangelizacji, głosić je ludziom epoki postchrześcijańskiej. Spotkanie świata z Ewangelią może dokonać się tylko w obrębie konkretnych wartości (nie mogą one być neutralne i abstrakcyjne) i z konkretnym człowiekiem w jego aktualnej sytuacji. Zbytnie uogólnianie głoszonych prawd i brak bezpośredniego odniesienia do człowieka odbierają ewangelizacji i duszpasterskiej działalności Kościoła formę świadectwa i zaproszenia.

W cyklu 2021/22_Z:

Od chwili wydania adhortacji apostolskiej Pastores dabo vobis często pastoraliści posługują się definicją przekazaną przez ten dokument papieski. Cytuję: „Teologia pastoralna jest naukową refleksją o codziennym wzrastaniu Kościoła w mocy Ducha Świętego w kontekście historii”. Niezwykle ważne jest to, że ta adhortacja apostolska przekazuje bezpośrednio do definicji następujące stwierdzenie: „Teologia pastoralna nie jest tylko umiejętnością, zespołem wskazań, doświadczeń i metod. Ma status pełnoprawnej dyscypliny teologicznej, ponieważ czerpie z wiary zasady i kryteria działalności duszpasterskiej Kościoła w historii”. Wśród tych zasad i kryteriów szczególne ważne miejsce zajmuje „ewangeliczne rozeznanie sytuacji społeczno-kulturalnej i kościelnej, w której prowadzona jest działalność duszpasterska” „Wiedzę zdobytą dzięki studium teologii pastoralnej należy wykorzystywać w zastosowaniach praktycznych, tj. w określonych formach posługi duszpasterskiej” (Pastores dabo vobis nr 57).
W tradycyjnym ujęciu pierwszym obszarem badań teologii pastoralnej była działalność duszpasterska Kościoła, w której hierarchia była podmiotem, a wierni świeccy przedmiotem. Ponieważ duszpasterstwo traktowane było jako domena hierarchii kościelnej, dlatego taki sposób naukowego poznania tej działalności eklezjalnej obciążony był klerykalizmem. Radykalna zmiana dokonała się na II Soborze Watykańskim za sprawą upodmiotowienia wiernych świeckich w kościelnej działalności.
Drugim obszarem naukowego poznania dla teologii pastoralnej jest eklezjologia. Paweł VI podkreślał, że to sam Kościół powinien w siebie wniknąć, przemyśleć swoją tajemnicę, a celem zdobycia głębszej wiedzy o sobie przebadać wnikliwiej naukę o swym pochodzeniu, o swej naturze, pełnieniu swej misji i o swoim celu. Papież miał świadomość, że jest to nauka już dobrze znana, jednak dalszych badań domaga się przede wszystkim realizowanie się tajemniczych planów Bożych, ujawnionych dzięki Kościołowi. To właśnie wyniki tych badań potrzebne są zarówno hierarchii, jak i każdemu człowiekowi, który decyduje się iść wiernie za Chrystusem.
Trzecim obszarem badań teologii pastoralnej są „tajemnicze plany Bożej Opatrzności”. W perspektywie pastoralnej chodzi tu o wyodrębnienie, zindywidualizowanie w czasie, to znaczy w biegu wydarzeń, w historii tych zjawisk, które mogą być objawem Królestwa Bożego w jego tajemniczej działalności, czy też objawem możliwości, dyspozycji, czy wymagań związanych z działalnością kościelną.
Czwartym obszarem badań teologii pastoralnej są „znaki czasu”. Chodzi tu o wyjaśnianie czasu, to znaczy otaczającej ludzi i oddziałującej na nich rzeczywistości empiryczno-historycznej w świetle Ewangelii. Paweł VI wyjaśnia, że odkrycie znaków czasu jest dziełem świadomości chrześcijańskiej i polega na zestawieniu wiary z życiem. Nie chodzi tu jednak o sztuczne i powierzchowne nałożenie jakiejś „pobożnej” myśli na ludzkie przeżycia, lecz raczej o poszukiwanie tych zjawisk, które z powodu ich wewnętrznego dynamizmu, z powodu ich niejasności, a niekiedy z powodu ich niemoralności, domagają się odniesienia do wiary, do słowa ewangelicznego, które by je określało i odkupiło. Interpretacja i wyjaśnienie „znaków czasu” wymaga również odkrycia, w jakim punkcie i gdzie wychodzą one same z siebie na spotkanie planom „wyższym” (plany Bożej Opatrzności), jak poszukiwanie jedności, pokoju, sprawiedliwości. W badaniach pastoralnych „znaków czasu” ważne jest również poznanie, w jakim punkcie działanie członków Kościoła łączy się z dojrzałością sprzyjających okoliczności wskazujących, że nadeszła godzina na jednoczesny rozwój Królestwa Bożego i pozytywne przemiany w świecie.
Piątym obszarem badań teologii pastoralnej jest historia, która według Jana Pawła II stanowi kontekst codziennego wzrastania Kościoła w mocy Ducha Świętego. Pojęcie „historia” w teologii pastoralnej dotyczy przede wszystkim współczesności. Oczywiście, to, co dzieje się aktualnie, ma swoją przeszłość, ale posiada też przyszłość. Kontekst historii, o którym mówi Papież, oznacza zatem świat, ale w bezpośredniej relacji do Kościoła, który w nim żyje i działa. Świat ma swoje dzieje i Kościół ma swoją tradycję. Te dwie rzeczywistości łączą się w pojęciu historii, którym posługuje się teologia pastoralna. Zaznaczyć jednak należy, że kontekstualność historii łączy się bezpośrednio z misterium zbawienia. Dzieje Kościoła i dzieje świata rozpoczynają się w akcie stworzenia, którego ukoronowaniem jest człowiek. Jednak misja Kościoła związana jest przede wszystkim z Wcieleniem i Odkupieniem, czyli ukierunkowana jest na historię zbawczą. Historia w teologii pastoralnej to zatem nie tylko fakty i wydarzenia, ale to przede wszystkim działanie Boga, który jest Panem historii.
Teologia pastoralna w prawidłowym odczytaniu kontekstu historii musi unikać kilku niebezpieczeństw, wskazanych przez Pawła VI, których źródłem jest „atrakcyjność” poszukiwania znaków czasu. Pierwszym z nich jest charyzmatyczny profetyzm, często przeradzający się w bigoteryjną wyobraźnię. Profetyzm ten nadaje przypadkowym i małoznaczącym zbieżnościom cudowne wyjaśnienia. Należy zatem unikać łatwego odkrywania znaków czasu, gdyż obserwowane fakty dają często możliwość dwuznacznej oceny przez każdego wierzącego, który posiada zdolność rozpoznawania znaków obecności, myśli i zamiarów Bożych. Posiadanie daru mądrego jasnowidzenia, wynikającego ze zmysłu wiary, wymaga zatem pomocy nauczycielskiego urzędu hierarchicznego, zwłaszcza kiedy dwuznaczność interpretacji będzie wymagała rozstrzygnięcia albo dla pewności i jasności prawdy, albo dla pożytku wspólnego.
Drugie niebezpieczeństwo wynika z czysto zjawiskowej obserwacji faktów, z których wyprowadza się wskazania znaków czasu. To może zaistnieć, gdy fakty są brane i określane w schematach czysto technicznych i socjologicznych. Socjologia pomaga w poszukiwaniu wyższego i znaczącego sensu tych faktów, ale nie może ona być sama w sobie kryterium moralnym, ani nie może zastąpić teologii. Ten nowy humanizm naukowy mógłby tłumić autentyczność i oryginalność chrześcijaństwa i jego wartości nadprzyrodzonych.
Natomiast trzecie niebezpieczeństwo wynika z nadawania dominującej wartości aspektowi historycznemu tego problemu. Znaki czasu dotyczą historii w dziedzinie religijnej, o czym świadczy to, że misterium zbawcze zostało zebrane w centralnym wydarzeniu obecności historycznej Chrystusa w czasie i w świecie, z czego wypływa Ewangelia, Kościół i jego zbawcza misja. Ten niezmienny element prawdy objawionej nie może jednak ulegać zmienności czasów, w których jest umiejscowiony i w których niekiedy ujawnia się przez znaki nie zmieniające go, ale pozwalające go dostrzec i realizować w dziejach ludzkości.
Szóstym obszarem badań teologii pastoralnej jest antropologia chrześcijańska, a właściwie osoba ludzka, gdyż wszystkie drogi Kościoła prowadzą do człowieka. Dlatego Jan Paweł II nauczał, że Kościół nie może odstąpić człowieka, którego „los” w nierozerwalny sposób zespolony jest z Chrystusem. Według Papieża każdy człowiek, w całej niepowtarzalnej rzeczywistości bytu i działania, świadomości i woli, sumienia i „serca” jest „osobą” i ma swoją własną historię życia, a nade wszystko swoje własne „dzieje duszy”. Wielkość człowieka polega na tym, że zgodnie z wewnętrzną otwartością swego ducha, a zarazem z różnymi potrzebami ciała, swej doczesnej egzystencji, te swoje osobowe dzieje pisze zawsze poprzez rozliczne więzi, kontakty, układy, kręgi społeczne, jakie łączą go od chwili poczęcia z innymi ludźmi. Bogactwo człowieka ujawnia się w prawdzie jego istnienia i bycia osobowego i zarazem „wspólnotowego”, i „społecznego”: w obrębie własnej rodziny i różnych społeczności, środowisk, w obrębie narodu czy ludu, a także w obrębie całej ludzkości. Według Papieża tak opisany człowiek jest pierwszą i podstawową drogą, po której powinien kroczyć Kościół w wypełnianiu swojego posłannictwa. Jest to droga wyznaczona przez samego Chrystusa, która nieodmiennie prowadzi przez Tajemnice Wcielenia i Odkupienia.
Kościół powinien zatem skoncentrować swoją misję na człowieku, gdyż każdy człowiek został odkupiony przez Chrystusa i z każdym człowiekiem Chrystus jest w jakiś sposób zjednoczony, nawet gdyby człowiek nie zdawał sobie z tego sprawy. Ponieważ to człowiek jest drogą Kościoła, drogą jego codziennego życia i doświadczenia, posłannictwa i trudów, dlatego współczesny Kościół musi być wciąż na nowo świadomy jego „sytuacji”. Z jednej strony są to możliwości rozwoju człowieka, które wciąż na nowo się ukierunkowują i w ten sposób ujawniają. Z drugiej strony są to zagrożenia, które są przeciwne temu, aby „życie ludzkie stawało się coraz bardziej ludzkie”, aby wszystko, co na to życie się składa, odpowiadało prawdziwej godności człowieka.
Nowego duszpasterstwa, nowego apostolstwa i nowej ewangelizacji, a wraz z nimi nowych sposobów działania Kościoła, domaga się zatem nowy człowiek, ale również nowa sytuacja, nowy świat, nowe wyzwania współczesnych czasów. Obok duszpasterstwa zwyczajnego pojawia się więc duszpasterstwo nadzwyczajne - specjalne i specjalistyczne. Duszpasterstwo nadzwyczajne, we wszystkich swoich formach, jest skierowane do nowych ludzi, gdyż uwzględnia i słabości, i bogactwo życia członków Kościoła w najszerszym tego słowa znaczeniu. Zakładając istnienie różnic między nimi, jawi się potrzeba bardzo dokładnego rozeznania sytuacji aktualnej, a to oznacza konieczność przeprowadzenia pogłębionej analizy socjologicznej (środowiskowej) i psychologicznej (osobistej), z uwzględnieniem zasad pedagogii duszpasterskiej. Nowa ewangelizacja i duszpasterstwo nadzwyczajne, we wszystkich swoich formach i przejawach, potrzebują bowiem solidnej podstawy, jaką będzie rzetelna ocena rzeczywistości z jednej strony, a także nowa, dostosowana do aktualnej sytuacji - teologia z drugiej strony.
Współczesna teologia pastoralna wychodzi naprzeciw tym potrzebom. Efektem współdziałania teologii pastoralnej z naukami humanistycznymi i empirycznymi, zwłaszcza z socjologią i psychologią religii, jest konstruowanie paradygmatów teologicznych, imperatywów, a także programów działania. Gwałtowne przemiany społeczno-kulturowe sprawiają, że nawet najbardziej przystosowane do teraźniejszości paradygmaty pastoralne i oparta na nich „strategia” i „taktyka” urzeczywistniania się Kościoła w świecie współczesnym szybko się dezaktualizują. Teologia pastoralna nie może jednak dopasowywać nauki Kościoła do wiedzy o świecie, ani też nie powinna ograniczać analizy obrazu świata do prawd dogmatycznych. Zadaniem teologa - pastoralisty jest poszukiwanie, nazywanie i w rezultacie umożliwianie zaistnienia coraz to nowych relacji między nowym obliczem Tajemnicy Kościoła i zmieniającymi się strukturami świata, w którym żyją nowi ludzie. Te nowe relacje nie mogą ograniczać się do działań duszpasterskich, dlatego potrzebne są nowa ewangelizacja i nowe formy apostolstwa świeckich. W związku z tym pojawiają się jednocześnie nowe wyzwania dla teologii pastoralnej.
W odnowie teologii pastoralnej, albo bardziej dosłownie - w nowej teologii pastoralnej – chodzi przede wszystkim o stworzenie eklezjologii pastoralnej, a zatem wiedzy o życiu i działalności Kościoła z uwzględnieniem potrzeb czasów teraźniejszych i wymogów życia człowieka współczesnego. Istotą jednak nowej teologii praktycznej musi być pozytywne zadanie budowania, kształtowania, wspomagania różnych form życia i działalności Kościoła, który urzeczywistnia się w coraz to nowych, zmieniających się warunkach zewnętrznych. Przemiany nieustannie dokonujące się w świecie - to z jednej strony otwarta droga do pozytywnych zmian, również w oparciu o dialektykę zachodzących procesów, ale z drugiej strony jest to przyczyna wielu patologii i wynikających stąd konfliktów, zarówno o charakterze indywidualnym, jak i społecznym. Obok teologii „pozytywnej”: teologii miłości, teologii rodziny, teologii pracy, teologii wolnego czasu, pojawia się więc teologia „negatywna”: „teologia” uzależnień od narkotyków, alkoholu i tytoniu, „teologia” agresji, „teologia” patologii społecznych. Taki bowiem jest prawdziwy obraz teraźniejszości wypracowany w oparciu o wyniki badań nauk empirycznych.
Współczesna teologia pastoralna pozwala zinterpretować teologicznie całą rzeczywistość, z jej blaskami i cieniami. Uzyskany w ten sposób obraz człowieka i świata, z zaznaczeniem ich „zmienności”, stanowi egzystencjalną podstawę eklezjologii pastoralnej, której celem jest tworzenie wizji Kościoła, nie tyle w wymiarze „trwałości i ciągłości” (przedmiot badań teologii dogmatycznej i fundamentalnej), co przede wszystkim w aspekcie jego „zmienności”. W nowym ujęciu eklezjologii pastoralnej należy wziąć pod uwagę zasadę względnej autonomii rzeczywistości ziemskiej (zob. KDK 36), a także związanej z tym humanizacji świata, której źródłem jest godność człowieka odkupionego przez Chrystusa. O tej godności człowiek dowiaduje się z Ewangelii głoszonej przez Kościół. Godność osoby nie polega na absolutnej autonomii (por. KDK 20), lecz na autonomii względnej, której podstawę stanowi odniesienie człowieka do Tajemnicy transcendentnej (por. KDK 12; 14-16; 36). Szczytem godności człowieka jest otwarcie się na Nieskończoność, na Tajemnicę, która go konstytuuje. Należy przy tym zaznaczyć, że dla chrześcijan jedynym doskonałym obrazem człowieka jest osoba Jezusa Chrystusa. Stąd też ludzkie ukierunkowanie na doskonałość nie jest żadną „utopią”, ale oznacza dążenie z pomocą łaski do pełni, jaką odzwierciedla Jezus z Nazaretu i ofiaruje ludziom poprzez dar udziału w swoim Duchu. Pojawia się tutaj cel pastoralny nowej ewangelizacji w odniesieniu do duszpasterskiej działalności Kościoła: kształtowanie warunków dla formowania dojrzałych postaw chrześcijańskich. Tak określony cel jest jednym z elementów pośrednictwa zbawczego Kościoła.
W teologii pastoralnej wypracowano dwa podstawowe pojęcia określające działalność duszpasterską Kościoła: pośrednictwo zbawcze i proces zbawczy. Ogólnie rzecz ujmując można stwierdzić, że pośrednictwo zbawcze jest to wszelkie działanie Kościoła w ramach spełniania trzech funkcji Chrystusa: nauczycielskiej (prorockiej), kapłańskiej (liturgicznej) i pasterskiej (królewskiej), którego celem jest urzeczywistnienie dzieła zbawczego Jezusa Chrystusa zarówno w życiu jednostek jak i grup ludzkich. Natomiast proces zbawczy jest to odpowiedź człowieka na słowo Boże, który przez wiarę ożywioną miłością i wzmocnioną nadzieją dąży do osobowego zjednoczenia z Bogiem. Akt wiary jest zawsze wolną decyzją chrześcijanina, w której ma udział łaska Boża, ale do jej podjęcia prowadzi i pomaga pośrednictwo zbawcze Kościoła. Dokonując tak wyraźnego rozróżnienia pomiędzy pośrednictwem i procesem zbawczym, należy określić ich wzajemną relację.
Właściwą relację między pośrednictwem i procesem zbawczym można natomiast określić odwołując się do nowej ewangelizacji. Spełnia ona podwójną rolę w życiu wspólnoty Kościoła. Z jednej strony jej głównym celem jest kształtowanie dojrzałych wspólnot kościelnych (ewangelizacja – głoszenie Ewangelii jednostkom i grupom ludzkim żyjącym w różnych sytuacjach, środowiskach i kulturach, co oznacza, że dokonuje się ona nie tylko we wspólnotach eklezjalnych, ale powinna zaistnieć wszędzie tam, gdzie znajdzie się ewangelizator). Jednak z drugiej strony ewangelizacja ma prowadzić do wiary, która jest przylgnięciem do osoby Chrystusa i do Jego Ewangelii, jest spotkaniem i sakramentalną komunią z Chrystusem, jest życiem w duchu miłości i służby (ChL 34). W tym drugim znaczeniu ewangelizacja przestaje być działaniem, a staje się uczestnictwem chrześcijanina w misji Chrystusa i Kościoła, przez które zmienia się jego życie codzienne w świecie. To właśnie uczestnictwo jest podstawą i warunkiem każdego owocnego apostolstwa.
Powołaniem wiernych świeckich jest życie w świecie, który Bóg pragnie przekształcić w Chrystusie w nowe stworzenie (DA 5). Świeccy powinni podjąć trud odnowy porządku doczesnego jako własne zadanie i spełniać je bezpośrednio kierując się światłem Ewangelii i duchem Kościoła (DA 7). Wynikają stąd konkretne zadania dla chrześcijanina, którego prawem i zarazem obowiązkiem jest poznać świat, włączyć się w jego sprawy i wydarzenia, służyć ludziom i uczestniczyć w życiu społecznym. Do porządku spraw doczesnych można zaliczyć: dobra osobiste i rodzinne, kulturę, sprawy gospodarcze, sztukę i zajęcia zawodowe, instytucje polityczne, stosunki międzynarodowe i inne tym podobne. Ich rozwój i postęp jest wypełnianiem planu Bożego i stanowi nie tylko pomoc do osiągnięcia przez człowieka celu ostatecznego, ale posiada też własną, wszczepioną im przez Boga wartość (por. DA 7).
Głównym celem apostolstwa jest jednak przekazywanie ludziom Ewangelii (DA 31). Dlatego też świeccy maja prowadzić dialog z wierzącymi i niewierzącymi oraz podejmować różnego rodzaju inicjatywy indywidualne i zbiorowe. Szczególne znaczenie, według Vaticanun II, mają działania wspólnotowe: skupienie sił wielu jednostek – nawet w ramach określonych form organizacyjnych – umożliwia niejednokrotnie osiągnięcie tych wszystkich celów, jakie stawia sobie apostolstwo świeckich (DA 18). Zdarzają się jednak sytuacje, w których ważniejsze staje się apostolstwo indywidualne. Chodzi o bezpośredni kontakt z drugim człowiekiem, również w znaczeniu: z każdym napotkanym człowiekiem, a to związane jest z koniecznością podejmowania działań indywidualnych. Wzajemna wymiana zdań i doświadczeń, kontakt z osobami zajmującymi się podobną działalnością mogą się okazać bardzo pomocne w inicjatywach podejmowanych oddolnie przez poszczególnych chrześcijan. Ogólnie rzecz ujmując można powiedzieć, że apostolstwo świeckich jest obecnością w świecie, ale bardziej dyskretną niedeklaratywną i niedemonstratywną. Jest to także obecność bardziej powszechna (wszędobylska), gdyż świeccy docierają tam, gdzie nie mogą dotrzeć nieświeccy apostołowie (por. KK 33), a nadto osobista i stała. Można powiedzieć więc, że dzięki wiernym świeckim Kościół dociera ze swym ewangelizacyjno-apostolskim posłannictwem wszędzie i do każdego.
Konieczność aprobaty hierarchii dla działań wiernych świeckich w Kościele nie może ograniczać twórczych poszukiwań w wypełnianiu przez nich misji apostolskiej. Uznanie ze strony hierarchii dołącza się niejednokrotnie do już istniejących inicjatyw apostolskich, choć w samym mandacie czy misji kanonicznej inicjatywa duchownych może nierzadko wysunąć się na czoło. Niemniej faktem jest, że różne formy apostolstwa świeckich pozostają zawsze dziełem ich swobodnej decyzji (DA 24). Ta oddolność inicjatyw podejmowanych przez świeckich stanowi jedną ze specyficznych cech ich apostolstwa. Sobór Watykański II nazywa je apostolstwem „od strony świata” (DZ 11).
Zadania ewangelizacyjno-apostolskie, realizowane przez wszystkich członków wspólnoty kościelnej, pozostają w ścisłej zależności od funkcji duszpasterskich spełnianych przez nieświeckich. Do określenia ich wzajemnych relacji potrzebne jest sprecyzowanie pojęcia duszpasterstwa. Według W. Piwowarskiego „duszpasterstwo to strategia całego Kościoła, który w oparciu o naukowo wypracowane modele teologiczne, imperatywy i programy działania rozwija inicjatywy zmierzające do zaktualizowania zbawczego dzieła Chrystusa w teraźniejszości”. Ze względu na przemiany zachodzące zarówno w samym Kościele jak i w świecie, a także związane z nimi nowe wyzwania ewangelizacyjno-apostolskie, jawi się potrzeba uzupełnienia i rozwinięcia tej definicji.
W definicji duszpasterstwa należy przede wszystkim uwzględnić elementy antropologiczno-personalne. Zwrócił na nie szczególną uwagę Jan Paweł II: „Człowiek jest pierwszą drogą, po której winien kroczyć Kościół w wypełnianiu swego posłannictwa, jest pierwszą i podstawową drogą Kościoła, drogą wyznaczoną przez samego Chrystusa (...), drogą, która prowadzi niejako u podstawy tych wszystkich dróg, jakimi Kościół kroczyć powinien, ponieważ człowiek - każdy bez wyjątku - został odkupiony przez Chrystusa” (RH 14). Nie może zatem zabraknąć w nowej eklezjologii pastoralnej spojrzenia na Kościół od strony człowieka, z uwzględnieniem godności osoby ludzkiej, a także wartości i godności życia ludzkiego.
Nowa eklezjologia pastoralna powinna przede wszystkim ukazać Kościół, który jest „w Chrystusie niejako sakramentem, czyli znakiem i narzędziem wewnętrznego zjednoczenia z Bogiem i jedności całego rodzaju ludzkiego”(KK 1); jest on „potężnym zalążkiem jedności, nadziei i zbawienia” (KK 9). Wspólnota kościelna urzeczywistnia tę prawdę przez spełnianie powołania ewangelizacyjnego, jakim jest głoszenie wszystkim ludziom prawdy o człowieku opartej na nauce Chrystusa. W centrum Ewangelii jest miłość, która nakazuje patrzeć na drugiego człowieka (przyjaciela lub wroga) i przyjmować go jak bliźniego. Refleksja pastoralna nad istotą wspólnoty Kościoła musi więc uwzględniać dwie zasady: z jednej strony jedność i równość wszystkich ludzi na płaszczyźnie zbawczej, a z drugiej strony jedność i równość na płaszczyźnie egzystencjalnej.
W działalności duszpasterskiej Kościoła należy podkreślać znaczenie humanizacji świata, której źródłem jest godność człowieka, odkupionego przez Chrystusa. Jest to również podstawa równości i jedności wszystkich ludzi na płaszczyźnie egzystencjalnej. W obecnych czasach ta „jedność świata, innymi słowy: jedność rodzaju ludzkiego, jest poważnie zagrożona” (SRS 14) z powodów politycznych, ekonomicznych czy kulturowych. Jan Paweł II wzywa więc do budowania „cywilizacji miłości”, którą można uznać za cel wszelkich zabiegów zmierzających do tworzenia bardziej ludzkich stosunków w świecie. Do realizacji tego zadania Kościół potrzebuje prawdy o człowieku, której poszukuje w osobie Chrystusa i Jego Ewangelii, a nie w świecie.
Odnowa Kościoła szeroko rozumiana i wszelkie inicjatywy mające na celu umożliwienie spełniania przez niego misji zbawczej, mogą przynieść pozytywne efekty, jeżeli będzie to wspólne dzieło wszystkich uczniów Chrystusa. Działania takie muszą jednak opierać się „na rzetelnej świadomości powołania i odpowiedzialności za tę szczególną łaskę, jedną i niepowtarzalną, dzięki której każdy chrześcijanin we wspólnocie ludu Bożego buduje Ciało Chrystusa. Należy tę zasadę, która jest kluczową regułą całej chrześcijańskiej «praxis», «praktyki» apostolskiej i duszpasterskiej, praktyki życia wewnętrznego i życia społecznego - odnieść do wszystkich i do każdego wedle stosownej proporcji” (RH 21).
Z dotychczasowych rozważań wynika, że odnowy Kościoła nie można zlecić jakimś osobom, nawet dobrze do tego przygotowanym, żadnym wydzielonym grupom, czy wyspecjalizowanym instytucjom, gdyż to zadanie spoczywa na wszystkich chrześcijanach. Jeśli nawet w tę odnowę, w sposób efektywny, włączają się poszczególne osoby, grupy, ruchy czy organizacje i instytucje w różnym stopniu powiązane z życiem i działalnością Kościoła - to nadrzędnym celem takiego działania pozostaje zawsze budowanie Ciała Chrystusa. To jest podstawowa zasada odnowy Kościoła. „I Papież musi ją stosować do siebie i każdy Biskup. Muszą tej zasadzie pozostawać wierni kapłani, zakonnicy i zakonnice. Muszą wedle niej kształtować swoje życie małżonkowie i rodzice, kobiety i mężczyźni, ludzie różnych stanów i zawodów, od najwyżej społecznie postawionych do tych, którzy spełniają najprostsze prace. Jest to właśnie zasada owej «królewskiej służby», która każdemu z nas nakazuje za wzorem Chrystusa wymagać od siebie; wymagać właśnie tego, do czego jesteśmy powołani i do czego, przyjmując powołanie, sami zobowiązaliśmy się z łaską Bożą” (RH 21).
W dalszych słowach Jan Paweł II zwraca uwagę na znaczenie własnego daru każdego chrześcijanina w kontekście wierności powołaniu i odpowiedzialności za życie wspólnoty kościelnej. „W Kościele bowiem jako we wspólnocie Bożego ludu, prowadzonego od wewnątrz działaniem Ducha Świętego, każdy ma «własny dar», jak uczy św. Paweł. Ten zaś «dar», będąc jego własnym powołaniem, własnym udziałem w zbawczym dziele Chrystusa, równocześnie służy drugim, buduje Kościół i buduje braterskie wspólnoty w różnym zakresie ludzkiego bytowania na ziemi” (RH 21). Papież wytycza więc główny kierunek w działalności duszpasterskiej. Jest nim wychowywanie wszystkich chrześcijan do odpowiedzialności za Kościół, za jego rozwój (jeden z elementów pedagogii duszpasterskiej). Wszystkich chrześcijan łączy w tej odpowiedzialności wierność własnemu powołaniu. Każde działanie «po ludzku» ma wymiar duszpasterski, jeśli służy budowie Ciała Chrystusa we wspólnocie ludu Bożego.
Biorąc pod uwagę dotychczasowe wyniki refleksji teologicznej, można podać następującą definicję opisową duszpasterstwa. Jest to zorganizowana działalność zbawcza Kościoła, do którego przynależą wszyscy chrześcijanie ze szczególnego wezwania, połączonego z działaniem łaski i tworzą go przez to, że stanowią wspólnotę z samym Chrystusem. W duszpasterstwie uczestniczą wszyscy ochrzczeni, zgodnie z własnym powołaniem, z którego wynikają konkretne zadania ewangelizacyjno-apostolskie. Motywem aktywności duszpasterskiej jest odpowiedzialność wszystkich uczniów Jezusa za życie Kościoła i realizację jego zbawczej misji. Duszpasterstwo obejmuje zarówno wiernych uświadomionych i konsekwentnych, jak również słabo uświadomionych i mało konsekwentnych w wyznawaniu wiary w Chrystusa, którym umożliwia spotkanie z Bogiem i nawiązanie z Nim dialogu, a także trwanie we wspólnocie kościelnej. Celem misji pasterskiej jest budowanie Ciała Chrystusowego i służba wobec każdego wezwanego i powołanego człowieka przez głoszenie słowa Bożego, sprawowanie ofiary i innych sakramentów, interpersonalne kontakty religijne, chrześcijańskie świadectwo życia oparte na prawdzie i miłości oraz szeroko pojętą służbę wspólnocie. Aktualizacja zbawczej misji Chrystusa dokonuje się w zmieniających się warunkach życia człowieka, które wciąż na nowo ukierunkowują i w ten sposób ujawniają jego możliwości, ale jednocześnie stwarzają zagrożenia, a więc to wszystko, co jest przeciwne prawdziwej godności człowieka i humanizacji jego życia. Duszpasterstwo ma również wymiar misyjno-ekumeniczny, gdyż misja ewangelizacyjno-apostolska Kościoła jest zwrócona i do niewierzących, i do wyznawców innych religii, i do wiernych innych wyznań chrześcijańskich.
Przedstawione powyżej pojęcie duszpasterstwa pozwala w nowy sposób określić definicję teologii pastoralnej. Teologia pastoralna to nauka, która w oparciu o zasadę indukcji fenomenologicznej konstruuje obraz rzeczywistości aktualnej, a przy pomocy zasady dedukcji określa kierunki jej teologicznej interpretacji. Badania pastoralne zmierzają do wypracowania takich paradygmatów teologicznych, dotyczących świadectwa wiary w konkretnej, aktualnej sytuacji, a także odpowiadających im imperatywów i programów działania, które pozwolą w sposób adekwatny i owocny wypełnić misję pośrednictwa zbawczego. Teologia pastoralna umożliwia również poznanie, ukazanie i wprowadzenie w teraźniejszą, konkretną rzeczywistość religijno-egzystencjalnych walorów wartości ewangelicznych, a także nauki i doświadczenia Kościoła, zwłaszcza w tych dziedzinach życia, w których współczesny chrześcijanin ma największe możliwości humanizacji życia, a także w tych, w których najbardziej jest zagrożony w swojej godności człowieka.
Definicja ta domaga się wyjaśnień. W problematyce, jaką zajmuje się teologia pastoralna, najbardziej jaskrawo uwidacznia się napięcie między konkretną rzeczywistością, a realną prawdą zbawczą i doświadczeniem Kościoła w jej poznawaniu, głoszeniu i realizowaniu. Zadaniem teologii pastoralnej nie jest „reżyserowanie” przemian zachodzących w świecie, gdyż ich tempo i zakres tylko częściowo zależą od działalności Kościoła. Dokonujące się procesy same w sobie są wyzwaniem dla Kościoła, a ich skutki są odczuwane we wspólnocie kościelnej za przyczyną problemów, z jakimi wierni spotykają się w swoim życiu codziennym. U podstaw takiego podejścia do przemian zachodzących w świecie leży prawda o opatrznościowym wpływie Boga na historię świata, w której realizuje się dzieło zbawcze, a także zasada względnej autonomii rzeczywistości ziemskich. W tych zmieniających się warunkach historii świata Kościół wypełnia misję pośrednictwa zbawczego, aktualizując w teraźniejszej sytuacji odkupieńcze dzieło Chrystusa. Kościołowi nie potrzebna jest więc legitymizacja jego działalności pochodząca od teologii pastoralnej. O prawdziwości działania Kościoła świadczy bowiem fakt, że Kościół żyje i działa na podstawie mandatu Chrystusowego. Swoją misję zaś Kościół wypełnia przez duszpasterstwo, apostolstwo i ewangelizację.
Teologia pastoralna, wypracowując paradygmaty teologiczne i odpowiadające im imperatywy i programy działania, chroni działalność Kościoła przed przejawami „idealizacji” jego stosunku do świata i zachodzących tam przemian. Umożliwia ona jednocześnie przybliżenie świata do Kościoła, gdyż dysponuje konkretną wiedzą o świecie, zdobytą przez poznanie oparte na zasadzie indukcji fenomenologicznej. Poznanie konkretnej rzeczywistości i skonstruowanie jej obrazu wymaga współpracy i zaangażowania wielu humanistycznych i praktycznych dziedzin nauki: socjologii, psychologii, pedagogiki, prakseologii, przy zachowaniu ich odrębności, autonomii i samodzielności, jednak z ukierunkowaniem na działalność Kościoła. To ukierunkowanie ma społeczny charakter dlatego pozwala wykorzystywać wyniki badań z pozatelogicznych dziedzin wiedzy do interpretacji teologicznej aktualnego obrazu rzeczywistości. Celem tak pojętej teologicznej interpretacji jest odkrycie i określenie empirycznych odniesień (odpowiedników) do prawd zbawczych.
Teologiczna analiza i interpretacja korzysta z eklezjologii, tworzonej w oparciu o zasadę dedukcji, gdyż poszczególne prawdy zbawcze są akcentowane w odniesieniu do konkretnej, realnej, teraźniejszej rzeczywistości, której ciągłe przemiany, we wszystkich elementach składowych, warunkują życie człowieka współczesnego, ujawniając jego możliwości rozwoju, ale równocześnie pokazując niebezpieczeństwa mogące zagrozić jego godności i humanizacji życia. Punktem wyjścia dla refleksji teologicznej o Kościele jest ewangeliczny „model” Kościoła. W eklezjologii nie tworzy się więc nowego modelu, ale poprzez refleksję teologiczną lepiej ten model się poznaje, a jednocześnie odkrywa i odpowiednio akcentuje jego wartości w kontekście zmian, jakie zachodzą w świecie, w którym Kościół żyje i działa. Eklezjologia pastoralna wydobywa zatem ze „skarbca nauki Chrystusowej” nowe prawdy, kierowane do nowego człowieka żyjącego w nowej sytuacji, stwarzającej nowe możliwości i nowe zagrożenia. Kościół ma obowiązek głosić i przekazywać całą prawdę zbawczą, ale jednocześnie ma prawo stawiać nowe akcenty w głoszonych prawdach i odpowiednio naświetlać prawdy najbardziej potrzebne i adekwatne do zapotrzebowań wynikających z nowej sytuacji. W eklezjologii pastoralnej chodzi więc o to, aby zachowując całą i zdrową naukę ewangeliczną i prawdę zbawczą, dotrzeć z nią do człowieka, który powinien ją zrozumieć, a jednocześnie wiedzieć, co z nią zrobić. Eklezjologia pastoralna ukierunkowana jest bowiem na człowieka, który jest drogą Kościoła.
W eklezjologii pastoralnej trzeba również przyjąć, jako drugie założenie, biblijny „model” świata i człowieka, gdyż cała prawda o świecie i o człowieku została objawiona. Nauki humanistyczne i empiryczne służą poznaniu świata i człowieka badając ich fundamentalną istotę i zachodzące przemiany, które albo pobudzają do rozwoju i ubogacają człowieka w konkretnej, aktualnej rzeczywistości, albo stwarzają zagrożenia dla jego istoty i egzystencji, burząc porządek społeczny, a nawet prowadząc do fizycznej katastrofy. Obraz człowieka i świata, w którym on żyje, stworzony w oparciu o wyniki badań, jest bardzo często „wyidealizowany”, gdyż są one efektem wiedzy „zimnej”. W interpretacji takiej wiedzy łatwo popada się w uogólnienia i generalizowanie wniosków, a to prowadzi do „idealizacji” poznanej rzeczywistości. W interpretacji używa się wtedy określeń typu: „młodzież polska odrzuca autorytety moralne”, suponując, że chodzi o całą młodzież, a jednocześnie sugerując, że to zjawisko może mieć szerokie i długotrwałe oddziaływanie społeczne. To są natomiast tylko zjawiska, za którymi kryje się osoba człowieka, żyjącego w konkretnej, teraźniejszej rzeczywistości. Do takiego konkretnego człowieka ma być skierowana działalność duszpasterska, apostolska i nowa ewangelizacja. Sama interpretacja socjologiczna czy psychologiczna wypacza więc obraz rzeczywistości, bo niedostatecznie uwzględnia „zjawiskowość” zachodzących przemian i pozbawiona jest teologicznej wizji człowieka i świata. W tym również tkwi źródło nie spełniających się przepowiedni, opartych na wynikach badań socjologicznych: o upadku kościoła ludowego i pobożności ludowej, o rozpadzie duszpasterstwa masowego, o dechrystianizacji młodego pokolenia.
Wyniki badań socjologiczno-psychologicznych można natomiast wykorzystać w teologii pastoralnej i przy pomocy zasady indukcji fenomenologicznej (zasady egzystencjalnej), analizując i interpretując teraźniejszy obraz rzeczywistości, wskazać konkretne przejawy zmian zachodzących w świecie, w człowieku i jego egzystencji, nie gubiąc przy tym ich znaczenia uniwersalnego i nie zatracając fundamentalnej prawdy objawionej o człowieku i o świecie. Zadaniem teologii pastoralnej jest wydobycie z ogólnego obrazu rzeczywistości tych zagadnień, które odnoszą się do konkretnego człowieka, żyjącego w aktualnej sytuacji, aby duszpasterstwo, apostolstwo i ewangelizacja mogły do niego skierować słowo i działanie. Teologia pastoralna w analizie rzeczywistości korzysta więc z zasady indukcji fenomenologicznej, dzięki której odkrywa się kierunki przemian religijnych i społeczno-kulturowych, określa się tendencje rozwojowe lub uwsteczniające dokonujących się procesów. Taka analiza, unikając generalizowania skutków zachodzących zjawisk, umożliwia skupienie się na konkretnym człowieku, żyjącym w aktualnej sytuacji i podlegającemu bezpośrednio lub pośrednio ich wpływom. Przy pomocy tej analizy uzyskujemy właściwy obraz człowieka. W kontekście jego zapotrzebowań teologia pastoralna szuka konkretnych odpowiedzi na pytania dotyczące wiary i życia, zrozumiałych w treści i możliwych do przyjęcia w swojej formie.
Teologia pastoralna staje więc w służbie nowej ewangelizacji, gdyż pozwala wsłuchać się w pytania, jakie stawia sobie i innym człowiek dzisiejszy, zrozumieć je i sformułować prostą i konkretną odpowiedź współczesnym językiem nowej eklezjologii, i korzystając z form nowej ewangelizacji, głosić je ludziom epoki postchrześcijańskiej. Spotkanie świata z Ewangelią może dokonać się tylko w obrębie konkretnych wartości (nie mogą one być neutralne i abstrakcyjne) i z konkretnym człowiekiem w jego aktualnej sytuacji. Zbytnie uogólnianie głoszonych prawd i brak bezpośredniego odniesienia do człowieka odbierają ewangelizacji i duszpasterskiej działalności Kościoła formę świadectwa i zaproszenia.

W cyklu 2023/24_Z:

Dyscyplina naukowa, do której odnoszą się efekty uczenia się

nauki teologiczne

Grupa przedmiotów ogólnouczenianych

nie dotyczy

Opis nakładu pracy studenta w ECTS

Podstawą uznania nakładu pracy studenta jest najpierw udział w zajęciach i aktywne włączanie się w dyskusję na tematy omawiane w wykładzie. Pod uwagę brane są również osobiste zainteresowania studenta przedstawianej problematyki wykładu prezentowane w czasie zajęć w wybranej przez studenta formie (przygotowany materiał pisemny, prezentacja, głos w dyskusji). Student ma prawo prosić też o osobiste konsultacje z wykładowcą i proponować alternatywne do stawianych wymagań sposoby wykazania znajomości tematu wykładu. W ocenie będzie również uwzględniana praca własna studenta i czas poświęcony na przygotowanie do zajęć, czytanie literatury, zwłaszcza osiągnięcia w realizowaniu praktyk, projektów i autorskich pomysłów związanych z tematyką wykładu. Do oceny końcowej zaliczane będzie także samokształcenie i wyniki osobistej kwerendy naukowej studenta na temat wykładu. Obowiązkowym zadaniem studenta będzie przygotowanie eseju na temat wybrany z listy zaproponowanej przez wykładowcę, jednak z możliwością przygotowania eseju na zaproponowany przez studenta, oryginalny temat mieszczący się w tematyce wykładu. Udział w zajęciach dydaktycznych, opracowanie treści wykładu i przygotowanie do egzaminu: 30 - 1 Praca własna z lekturą przedmiotową: 30 - 1 Przygotowanie eseju jako pracy pisemnej zaliczeniowej: 30 - 1 Nakład pracy studenta w godz.: 90 Liczba punktów ECTS: 3

Poziom przedmiotu

podstawowy

Punkty ECTS

(brak danych)

Symbol/Symbole kierunkowe efektów uczenia się

wpisz symbol/symbole efektów kształcenia TMA_W01, TMA_W03, TMA_W10, TMA_W13, TMA_W23, TMA_U01, TMA_U05, TMA_U12, TMA_U28 TMA_K01, TMA_K18

Typ przedmiotu

obowiązkowy

Wymagania wstępne

Współczesny Kościół staje przed coraz to nowymi wyzwaniami, które są wynikiem przemian zachodzących zarówno w nim samym, jak również w świecie. Działalność wspólnoty kościelnej musi być zatem nieustannie odnawiana i przystosowywana do aktualnych uwarunkowań i wynikających z nich nowych wymagań pastoralnych. Kościół potrzebuje naukowej pomocy w skutecznym realizowaniu swojej misji, dlatego zwraca się po nią do teologii. To zadanie spełnia przede wszystkim teologia pastoralna, która jest naukową refleksją o codziennym wzrastaniu Kościoła, w mocy Ducha Świętego, w kontekście historii. „Historia” wzrastania Kościoła sprawia, że konieczna jest współpraca teologii z naukami świeckimi. Znaczenie takiej współpracy dowartościował Sobór Watykański II. Zmienia się także sama teologia, zwłaszcza teologia praktyczna, która prowadzi dialog ze światem i musi szukać odpowiedzi na najważniejsze pytania, które najczęściej są najtrudniejszymi pytaniami, jakie stawia współczesny człowiek, zarówno wierzący, jak również poszukujący swojej drogi do Boga.

Koordynatorzy przedmiotu

Jan Przybyłowski

Efekty kształcenia

Teologia pastoralna jest nauką interdyscyplinarną, dlatego w swoich badaniach pastoraliści korzystają z metodologii i języka nauk o człowieku (psychologia, socjologia, pedagogika, medycyna), z filozofii, jak również z nauk praktycznych. Jest to jedno ze źródeł ubogacenia wartości poznawczej badań teologicznopastoralnych. W teologii pastoralnej chodzi bowiem o tworzenie całościowych, integralnych koncepcji badanych fenomenów. Interdyscyplinarny charakter badań teologii pastoralnej domaga się uwzględnienia eklezjologii, antropologii i prakseologii pastoralnej z jednej strony. Natomiast z drugiej strony potrzebna jest wiedza z nauk świeckich, mająca charakter uzupełniający i pomocowy, gdyż pomaga przeprowadzić właściwą interpretację kontekstu historii.
W badaniach teologicznopastoralnych należy przyjąć założenie metodologiczne, że teoria i praktyka Kościoła koncentruje się na człowieku, który zawsze pozostanie tajemnicą nie tylko dla nauki, ale też dla samego siebie. Jednocześnie teologia pastoralna, idąc za nauką Soboru Watykańskiego II, odkrywa tajemnicę człowieka w Chrystusie, który wszedł w Jego „serce”. Słusznie zatem Sobór Watykański II uczy, że tajemnica człowieka wyjaśnia się naprawdę dopiero w tajemnicy Słowa Wcielonego. Chrystus, nowy Adam, już w samym objawieniu tajemnicy Ojca i Jego Miłości objawia w pełni człowieka samemu człowiekowi i okazuje mu najwyższe jego powołanie. Chrystus, który jest „obrazem Boga niewidzialnego”, jest człowiekiem doskonałym, który przywrócił synom Adama podobieństwo Boże, zniekształcone od czasu pierwszego grzechu. Skoro w Nim przybrana natura nie uległa zniszczeniu, tym samym została ona wyniesiona również w każdym człowieku do wysokiej godności. Syn Boży, przez swoje wcielenie, zjednoczył się z każdym człowiekiem. Ludzkimi rękami pracował, ludzkim myślał umysłem, ludzką działał wolą, ludzkim sercem kochał, urodzony z Maryi Dziewicy, stał się prawdziwie jednym z nas, we wszystkim do nas podobny oprócz grzechu.
Nauczanie Soboru Watykańskiego II, a także papieży, zwłaszcza Jana Pawła II, pokazuje, że dzisiaj priorytetem misji pastoralnej jest człowiek, któremu Kościół służy w integralnym rozwoju i pomaga w realizowaniu jego powołania. Człowiek jest więc drogą Kościoła, która prowadzi niejako u podstawy tych wszystkich dróg, jakimi Kościół kroczyć powinien, ponieważ każdy człowiek bez wyjątku został odkupiony przez Chrystusa i z każdym człowiekiem bez wyjątku Chrystus jest w jakiś sposób zjednoczony, nawet gdyby on nie zdawał sobie z tego sprawy.
Pastoraliści, jako teoretycy i praktycy kościelni, uczestniczą w dialogu pomiędzy wiarą chrześcijańską a metodologią naukową, którego celem jest poszukiwanie prawdziwych i konkretnych odpowiedzi na problemy i trudności, z jakimi zmaga się ludzkość. Paweł VI stwierdził, że „każda (…) działalność społeczna wiąże się z jakąś doktryną”. Teologia pastoralna przyczynia się do tego, aby nauka społeczna nie ignorowała duchowej natury istot ludzkich, ich głębokiego pragnienia szczęścia i nadprzyrodzonego przeznaczenia, które wykracza poza wyłącznie biologiczne i materialne aspekty życia. Zadaniem teologii pastoralnej jest badanie możliwości włączenia Ewangelii i jej praktycznej realizacji w życiu Kościoła i funkcjonowaniu społeczeństwa, w którym wypełnia on swoją misję zbawczą.

Kryteria oceniania

Osiągnięcia studenta w zakresie zdobytej wiedzy, umiejętności i kompetencji będą oceniane według przyjętej w regulaminie skali ocen. Ponieważ tematyka teorii i praktyki pastoralnej z założenia ma charakter interdyscyplinarny i stosowany, dlatego w ocenie końcowej będzie uwzględnione uczestnictwo i aktywność na zajęciach, a także umiejętności i kompetencje w proponowaniu oryginalnych, twórczych sposobów wykorzystania teorii w praktyce pastoralnej.

Praktyki zawodowe

nie dotyczy

Literatura

1. R. KAMIŃSKI, Wprowadzenie do teologii pastoralnej, Lublin 1992.
2. R. KAMIŃSKI, Ujęcia teologii pastoralnej na Zachodzie w okresie posoborowym, „Zeszyty Naukowe KUL” 26(1983)3, s. 3-29.
3. TEOLOGIA PASTORALNA, pr. zb. pod red. R. Kamińskiego, tom 1 - Lublin 2000; tom 2 – Lublin 2002.
4. TEOLOGIA JEST PRAKTYCZNA, „Ateneum Kapłańskie” 82(1974)390 i 391.
5. A. MISIASZEK, Teologia pastoralna, Gdańsk 1994.
6. F. WORONOWSKI, Zarys teologii pastoralnej, tom 1-3, Warszawa 1984-87.
7. F. WORONOWSKI, Wprowadzenie do teologii pastoralnej, Lublin 1972.
8. D. BOURGEIOS, Duszpasterstwo Kościoła, Poznań 2001, s. 7-102.
9. F. BLACHNICKI, Teologia pastoralna ogólna, tom 1-2, Lublin 1970-71.
10. A. ZUBERBIER, Materiały do teorii teologii praktycznej, Warszawa 1974.

W cyklu 2021/22_Z:

Apanowicz J. , Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej: prace doktorskie, prace habilitacyjne, Warszawa, 2005.
Chmielewsk M., Poradnik doktoranta Wydziału Teologii KUL, Lublin 2007.
Myśków J. , Elementy metodyki pracy naukowej, "Studia Theologica Varsaviensia", 21(1983) nr 1, s. 221-259.
Napiórkowski C., Jak uprawiać teologię, Wrocław 1996.
Ozorowski M. , Przewodnik pisania pracy naukowe, Warszawa 1997
Seweryniak H., Metodyka uczenia się i pisania prac dyplomowych, Płock 2000.
R. Kamiński, Wprowadzenie do teologii pastoralnej, Lublin 1992.
R. Kamiński, Ujęcia teologii pastoralnej na Zachodzie w okresie posoborowym, „Zeszyty Naukowe KUL” 26(1983)3, s. 3-29.
Teologia pastoralna, pr. zb. pod red. R. Kamińskiego, tom 1 - Lublin 2000; tom 2 – Lublin 2002.
Teologia jest praktyczna, „Ateneum Kapłańskie” 82(1974)390 i 391.
A. Misiaszek, Teologia pastoralna, Gdańsk 1994.
F. WoronowskI, Zarys teologii pastoralnej, tom 1-3, Warszawa 1984-87.
F. Woronowski, Wprowadzenie do teologii pastoralnej, Lublin 1972.
D. Bourgeios, Duszpasterstwo Kościoła, Poznań 2001, s. 7-102.
F. Blachnicki, Teologia pastoralna ogólna, tom 1-2, Lublin 1970-71.
A. Zuberbier, Materiały do teorii teologii praktycznej, Warszawa 1974.
Dodałem w 2023/2024
J. Przybyłowski:
Duszpasterstwo Kościoła w perspektywie ludzkiej. Studium z teologii stosowanej, w: Homo viator. Człowiek – Duszpasterstwo-Kościół. Od pielgrzymki do ekologii, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II, Kraków 2022
Kościół a polityka. Refleksja w świetle katolickiej nauki społecznej, s. 245-258, w: Człowiek wobec problemów współczesności, Wydawnictwo Muzeum Niepodległości, Warszawa 2022
Budowanie parafii jako wspólnoty. Formacja wiernych świeckich do tworzenia wspólnoty parafialnej, Studia Łowickie 9(2007), s. 225-234.
Organizm Kościoła Chrystusowego, Warszawskie Studia Pastoralne 10(2009), s. 194-206.
Mechanizm Kościoła. Refleksja społeczno-pastoralna, Warszawskie Studia Pastoralne 12(2010), s. 7-14.
Model dynamiczny Kościoła, Warszawskie Studia Pastoralne 13(2011), s. 231-246.
Nauczanie i władza w Kościele, Warszawskie Studia Pastoralne 14(2011), s. 57-68.
Wierzę w Kościół... (Artykuł dyskusyjny), w: Duszpasterstwo wobec kryzysu wiary, red. W. Przygoda, Lublin 2013, s. 371-382.
Koordynacja działań w duszpasterstwie, Warszawskie Studia Pastoralne 18(2013), s. 201-214.
Planowanie w działalności pastoralnej Kościoła, Warszawskie Studia Pastoralne 19(2013), s. 133-154.
Teoretyczne modele Kościoła i jego działalności, Warszawskie Studia Pastoralne 20(2013), s. 231-248.
Duszpasterstwo jako działalność ludzka, Warszawskie Studia Pastoralne 24(2014), s. 73-84.
„Zawodowe” uwarunkowania pracy duszpasterskiej kapłanów, w: Etos pracy ludzkiej w przestrzeni społeczno-pastoralnej, red. I. Celary, G. Polok, Katowice 2015, s. 412-430.
Ochrona danych osobowych w Kościele katolickim w Polsce, Studia Włocławskie 14(2012), s. 423-437
Współczesne przemiany Kościoła w perspektywie pastoralnej. Od Pawła VI do Benedykta XVI, Studia Włocławskie 21(2019), s. 243-256. ISSN 1506-5316 Teologiczne Towarzystwo Naukowe Wyższego Seminarium Duchownego we Włocławku, Włocławek 2019
Religia chrześcijańska a nowa kultura. Trudności w dialogu, Studia Koszalińsko-Kołobrzeskie
Koncepcja antropologiczna teologii pastoralnej, Ateneum Kapłańskie 144(2005)576, s. 234-251
Działalność Kościoła w świetle teologii pastoralnej i nauk społecznych, Kaliskie Studia Teologiczne 4(2005), s. 245-266.
Ecclesiality and human socialization in the aspect of applied theology, Seminare 43(2022)4
Subjective and personal dimension of healthcare in pastoral theological reflection, Seminare 40(2019) 4
Pastoral communication in the communal aspect, Seminare 38(2017)4

W cyklu 2023/24_Z:

J. Przybyłowski:
Duszpasterstwo Kościoła w perspektywie ludzkiej. Studium z teologii stosowanej, w: Homo viator. Człowiek – Duszpasterstwo-Kościół. Od pielgrzymki do ekologii, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II, Kraków 2022
Kościół a polityka. Refleksja w świetle katolickiej nauki społecznej, s. 245-258, w: Człowiek wobec problemów współczesności, Wydawnictwo Muzeum Niepodległości, Warszawa 2022
Budowanie parafii jako wspólnoty. Formacja wiernych świeckich do tworzenia wspólnoty parafialnej, Studia Łowickie 9(2007), s. 225-234.
Organizm Kościoła Chrystusowego, Warszawskie Studia Pastoralne 10(2009), s. 194-206.
Mechanizm Kościoła. Refleksja społeczno-pastoralna, Warszawskie Studia Pastoralne 12(2010), s. 7-14.
Model dynamiczny Kościoła, Warszawskie Studia Pastoralne 13(2011), s. 231-246.
Nauczanie i władza w Kościele, Warszawskie Studia Pastoralne 14(2011), s. 57-68.
Wierzę w Kościół... (Artykuł dyskusyjny), w: Duszpasterstwo wobec kryzysu wiary, red. W. Przygoda, Lublin 2013, s. 371-382.
Koordynacja działań w duszpasterstwie, Warszawskie Studia Pastoralne 18(2013), s. 201-214.
Planowanie w działalności pastoralnej Kościoła, Warszawskie Studia Pastoralne 19(2013), s. 133-154.
Teoretyczne modele Kościoła i jego działalności, Warszawskie Studia Pastoralne 20(2013), s. 231-248.
Duszpasterstwo jako działalność ludzka, Warszawskie Studia Pastoralne 24(2014), s. 73-84.
„Zawodowe” uwarunkowania pracy duszpasterskiej kapłanów, w: Etos pracy ludzkiej w przestrzeni społeczno-pastoralnej, red. I. Celary, G. Polok, Katowice 2015, s. 412-430.
Ochrona danych osobowych w Kościele katolickim w Polsce, Studia Włocławskie 14(2012), s. 423-437
Współczesne przemiany Kościoła w perspektywie pastoralnej. Od Pawła VI do Benedykta XVI, Studia Włocławskie 21(2019), s. 243-256. ISSN 1506-5316 Teologiczne Towarzystwo Naukowe Wyższego Seminarium Duchownego we Włocławku, Włocławek 2019
Religia chrześcijańska a nowa kultura. Trudności w dialogu, Studia Koszalińsko-Kołobrzeskie
Koncepcja antropologiczna teologii pastoralnej, Ateneum Kapłańskie 144(2005)576, s. 234-251
Działalność Kościoła w świetle teologii pastoralnej i nauk społecznych, Kaliskie Studia Teologiczne 4(2005), s. 245-266.
Ecclesiality and human socialization in the aspect of applied theology, Seminare 43(2022)4
Subjective and personal dimension of healthcare in pastoral theological reflection, Seminare 40(2019) 4
Pastoral communication in the communal aspect, Seminare 38(2017)4

Więcej informacji

Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb:

Strona przedmiotu WT-SST-WTP w USOSweb