Teologia praktyczna jako nauka stosowana SzD-NT-TP

W teologii praktycznej, która jest nauką stosowaną, teoria i praktyka tworzą „dwubiegunową jedność”. Można to bliżej określić odwołując się do prostego podziału teologii na dyscypliny systematyczne (podstawowe) i pastoralne (praktyczne). Celem teologii teoretycznej (podstawowej) jest poszerzanie wiedzy i odkrywanie nowych prawd (teoria dla teorii). Natomiast w teologii praktycznej występują dwa cele. Najpierw chodzi o stworzenie takiej teorii, która będzie służyć do usprawniania praktyki i osiągnięcia celów finalnych. W teologii praktycznej do tworzenia teorii wykorzystuje wiedzę teoretyczną i wiedzę praktyczną, której źródłem jest doświadczenie. Całość wiedzy pastoralnej można nazwać ortodoksją pastoralną (teoria dla praktyki pastoralnej). Drugim celem teologii praktycznej jest wypracowanie ortopraksji pastoralnej, czyli pragmatycznych propozycji rozwiązań tych problemów, które dotyczą życia i działalności Kościoła współczesnego i jego członków w rzeczywistości ziemskiej. Tę część teologii praktycznej nazwać można teologią stosowaną.
Teologia praktyczna posługuje się metodami dedukcyjnymi, które umożliwiają stworzenie ortodoksji pastoralnej. Do zbadania praktyki kościelnej potrzebne są natomiast metody indukcyjne, dzięki którym można opisać konkretne przejawy działań i przeanalizować ich przebieg. Teologia praktyczna czerpie z wiary zasady i kryteria (ortodoksja pastoralna) dla działalności duszpasterskiej Kościoła w historii (ortopraksja pastoralna). Teologia stosowana zajmuje się badaniem organizacji i praktyki kościelnej, aby ustalić metody, sposoby i środki służące realizacji misji zbawczej Kościoła. Teologia stosowana służy także poznawaniu, zrozumieniu i rozwiązywaniu problemów członków Kościoła, którzy realizują swoje powołanie chrześcijańskie i egzystencjalne w świecie.
Od chwili wydania adhortacji apostolskiej Pastores dabo vobis często pastoraliści posługują się definicją przekazaną przez ten dokument papieski. Cytuję: „Teologia pastoralna jest naukową refleksją o codziennym wzrastaniu Kościoła w mocy Ducha Świętego w kontekście historii”. Niezwykle ważne jest to, że ta adhortacja apostolska przekazuje bezpośrednio do definicji następujące stwierdzenie: „Teologia pastoralna nie jest tylko umiejętnością, zespołem wskazań, doświadczeń i metod. Ma status pełnoprawnej dyscypliny teologicznej, ponieważ czerpie z wiary zasady i kryteria działalności duszpasterskiej Kościoła w historii”. Wśród tych zasad i kryteriów szczególne ważne miejsce zajmuje „ewangeliczne rozeznanie sytuacji społeczno-kulturalnej i kościelnej, w której prowadzona jest działalność duszpasterska” „Wiedzę zdobytą dzięki studium teologii pastoralnej należy wykorzystywać w zastosowaniach praktycznych, tj. w określonych formach posługi duszpasterskiej” (Pastores dabo vobis nr 57).
W tradycyjnym ujęciu pierwszym obszarem badań teologii pastoralnej była działalność duszpasterska Kościoła, w której hierarchia była podmiotem, a wierni świeccy przedmiotem. Ponieważ duszpasterstwo traktowane było jako domena hierarchii kościelnej, dlatego taki sposób naukowego poznania tej działalności eklezjalnej obciążony był klerykalizmem. Radykalna zmiana dokonała się na II Soborze Watykańskim za sprawą upodmiotowienia wiernych świeckich w kościelnej działalności.
Drugim obszarem naukowego poznania dla teologii pastoralnej jest eklezjologia. Paweł VI podkreślał, że to sam Kościół powinien w siebie wniknąć, przemyśleć swoją tajemnicę, a celem zdobycia głębszej wiedzy o sobie przebadać wnikliwiej naukę o swym pochodzeniu, o swej naturze, pełnieniu swej misji i o swoim celu. Papież miał świadomość, że jest to nauka już dobrze znana, jednak dalszych badań domaga się przede wszystkim realizowanie się tajemniczych planów Bożych, ujawnionych dzięki Kościołowi. To właśnie wyniki tych badań potrzebne są zarówno hierarchii, jak i każdemu człowiekowi, który decyduje się iść wiernie za Chrystusem.
Trzecim obszarem badań teologii pastoralnej są „tajemnicze plany Bożej Opatrzności”. W perspektywie pastoralnej chodzi tu o wyodrębnienie, zindywidualizowanie w czasie, to znaczy w biegu wydarzeń, w historii tych zjawisk, które mogą być objawem Królestwa Bożego w jego tajemniczej działalności, czy też objawem możliwości, dyspozycji, czy wymagań związanych z działalnością kościelną.
Czwartym obszarem badań teologii pastoralnej są „znaki czasu”. Chodzi tu o wyjaśnianie czasu, to znaczy otaczającej ludzi i oddziałującej na nich rzeczywistości empiryczno-historycznej w świetle Ewangelii. Paweł VI wyjaśnia, że odkrycie znaków czasu jest dziełem świadomości chrześcijańskiej i polega na zestawieniu wiary z życiem. Nie chodzi tu jednak o sztuczne i powierzchowne nałożenie jakiejś „pobożnej” myśli na ludzkie przeżycia, lecz raczej o poszukiwanie tych zjawisk, które z powodu ich wewnętrznego dynamizmu, z powodu ich niejasności, a niekiedy z powodu ich niemoralności, domagają się odniesienia do wiary, do słowa ewangelicznego, które by je określało i odkupiło. Interpretacja i wyjaśnienie „znaków czasu” wymaga również odkrycia, w jakim punkcie i gdzie wychodzą one same z siebie na spotkanie planom „wyższym” (plany Bożej Opatrzności), jak poszukiwanie jedności, pokoju, sprawiedliwości. W badaniach pastoralnych „znaków czasu” ważne jest również poznanie, w jakim punkcie działanie członków Kościoła łączy się z dojrzałością sprzyjających okoliczności wskazujących, że nadeszła godzina na jednoczesny rozwój Królestwa Bożego i pozytywne przemiany w świecie.
Piątym obszarem badań teologii pastoralnej jest historia, która według Jana Pawła II stanowi kontekst codziennego wzrastania Kościoła w mocy Ducha Świętego. Pojęcie „historia” w teologii pastoralnej dotyczy przede wszystkim współczesności. Oczywiście, to, co dzieje się aktualnie, ma swoją przeszłość, ale posiada też przyszłość. Kontekst historii, o którym mówi Papież, oznacza zatem świat, ale w bezpośredniej relacji do Kościoła, który w nim żyje i działa. Świat ma swoje dzieje i Kościół ma swoją tradycję. Te dwie rzeczywistości łączą się w pojęciu historii, którym posługuje się teologia pastoralna. Zaznaczyć jednak należy, że kontekstualność historii łączy się bezpośrednio z misterium zbawienia. Dzieje Kościoła i dzieje świata rozpoczynają się w akcie stworzenia, którego ukoronowaniem jest człowiek. Jednak misja Kościoła związana jest przede wszystkim z Wcieleniem i Odkupieniem, czyli ukierunkowana jest na historię zbawczą. Historia w teologii pastoralnej to zatem nie tylko fakty i wydarzenia, ale to przede wszystkim działanie Boga, który jest Panem historii.
Teologia pastoralna w prawidłowym odczytaniu kontekstu historii musi unikać kilku niebezpieczeństw, wskazanych przez Pawła VI, których źródłem jest „atrakcyjność” poszukiwania znaków czasu. Pierwszym z nich jest charyzmatyczny profetyzm, często przeradzający się w bigoteryjną wyobraźnię. Profetyzm ten nadaje przypadkowym i małoznaczącym zbieżnościom cudowne wyjaśnienia. Należy zatem unikać łatwego odkrywania znaków czasu, gdyż obserwowane fakty dają często możliwość dwuznacznej oceny przez każdego wierzącego, który posiada zdolność rozpoznawania znaków obecności, myśli i zamiarów Bożych. Posiadanie daru mądrego jasnowidzenia, wynikającego ze zmysłu wiary, wymaga zatem pomocy nauczycielskiego urzędu hierarchicznego, zwłaszcza kiedy dwuznaczność interpretacji będzie wymagała rozstrzygnięcia albo dla pewności i jasności prawdy, albo dla pożytku wspólnego.
Drugie niebezpieczeństwo wynika z czysto zjawiskowej obserwacji faktów, z których wyprowadza się wskazania znaków czasu. To może zaistnieć, gdy fakty są brane i określane w schematach czysto technicznych i socjologicznych. Socjologia pomaga w poszukiwaniu wyższego i znaczącego sensu tych faktów, ale nie może ona być sama w sobie kryterium moralnym, ani nie może zastąpić teologii. Ten nowy humanizm naukowy mógłby tłumić autentyczność i oryginalność chrześcijaństwa i jego wartości nadprzyrodzonych.
Natomiast trzecie niebezpieczeństwo wynika z nadawania dominującej wartości aspektowi historycznemu tego problemu. Znaki czasu dotyczą historii w dziedzinie religijnej, o czym świadczy to, że misterium zbawcze zostało zebrane w centralnym wydarzeniu obecności historycznej Chrystusa w czasie i w świecie, z czego wypływa Ewangelia, Kościół i jego zbawcza misja. Ten niezmienny element prawdy objawionej nie może jednak ulegać zmienności czasów, w których jest umiejscowiony i w których niekiedy ujawnia się przez znaki nie zmieniające go, ale pozwalające go dostrzec i realizować w dziejach ludzkości.
Szóstym obszarem badań teologii pastoralnej jest antropologia chrześcijańska, a właściwie osoba ludzka, gdyż wszystkie drogi Kościoła prowadzą do człowieka. Dlatego Jan Paweł II nauczał, że Kościół nie może odstąpić człowieka, którego „los” w nierozerwalny sposób zespolony jest z Chrystusem. Według Papieża każdy człowiek, w całej niepowtarzalnej rzeczywistości bytu i działania, świadomości i woli, sumienia i „serca” jest „osobą” i ma swoją własną historię życia, a nade wszystko swoje własne „dzieje duszy”. Wielkość człowieka polega na tym, że zgodnie z wewnętrzną otwartością swego ducha, a zarazem z różnymi potrzebami ciała, swej doczesnej egzystencji, te swoje osobowe dzieje pisze zawsze poprzez rozliczne więzi, kontakty, układy, kręgi społeczne, jakie łączą go od chwili poczęcia z innymi ludźmi. Bogactwo człowieka ujawnia się w prawdzie jego istnienia i bycia osobowego i zarazem „wspólnotowego”, i „społecznego”: w obrębie własnej rodziny i różnych społeczności, środowisk, w obrębie narodu czy ludu, a także w obrębie całej ludzkości. Według Papieża tak opisany człowiek jest pierwszą i podstawową drogą, po której powinien kroczyć Kościół w wypełnianiu swojego posłannictwa. Jest to droga wyznaczona przez samego Chrystusa, która nieodmiennie prowadzi przez Tajemnice Wcielenia i Odkupienia.
Kościół powinien zatem skoncentrować swoją misję na człowieku, gdyż każdy człowiek został odkupiony przez Chrystusa i z każdym człowiekiem Chrystus jest w jakiś sposób zjednoczony, nawet gdyby człowiek nie zdawał sobie z tego sprawy. Ponieważ to człowiek jest drogą Kościoła, drogą jego codziennego życia i doświadczenia, posłannictwa i trudów, dlatego współczesny Kościół musi być wciąż na nowo świadomy jego „sytuacji”. Z jednej strony są to możliwości rozwoju człowieka, które wciąż na nowo się ukierunkowują i w ten sposób ujawniają. Z drugiej strony są to zagrożenia, które są przeciwne temu, aby „życie ludzkie stawało się coraz bardziej ludzkie”, aby wszystko, co na to życie się składa, odpowiadało prawdziwej godności człowieka.

1. R. KAMIŃSKI, Wprowadzenie do teologii pastoralnej, Lublin 1992.
2. R. KAMIŃSKI, Ujęcia teologii pastoralnej na Zachodzie w okresie posoborowym, „Zeszyty Naukowe KUL” 26(1983)3, s. 3-29.
3. TEOLOGIA PASTORALNA, red. R. Kamiński, tom 1 - Lublin 2000; tom 2 – Lublin 2002.
4. TEOLOGIA JEST PRAKTYCZNA, „Ateneum Kapłańskie” 82(1974)390 i 391.
5. A. MISIASZEK, Teologia pastoralna, Gdańsk 1994.
6. F. WORONOWSKI, Zarys teologii pastoralnej, tom 1-3, Warszawa 1984-87.
7. F. WORONOWSKI, Wprowadzenie do teologii pastoralnej, Lublin 1972.
8. D. BOURGEIOS, Duszpasterstwo Kościoła, Poznań 2001, s. 7-102.
9. F. BLACHNICKI, Teologia pastoralna ogólna, tom 1-2, Lublin 1970-71.
10. A. ZUBERBIER, Materiały do teorii teologii praktycznej, Warszawa 1974.
11. Leksykon teologii pastoralnej, Lublin 2006.
12. Duszpasterstwo specjalne, red. R. Kamiński, B. Drożdż.
13. R. Kamiński, Duszpasterstwo w społeczeństwie pluralistycznym, Lublin 1997.
14. W nurcie teologii praktycznej, Ateneum Kapłańskie 144(2005)576 i 577.
15. Duszpasterstwo, „Ateneum Kapłańskie” 121(1993)506, 507-508, 509.
16. J. Przybyłowski:
Duszpasterstwo Kościoła w perspektywie ludzkiej. Studium z teologii stosowanej, w: Homo viator. Człowiek – Duszpasterstwo-Kościół. Od pielgrzymki do ekologii, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II, Kraków 2022
Kościół a polityka. Refleksja w świetle katolickiej nauki społecznej, s. 245-258, w: Człowiek wobec problemów współczesności, Wydawnictwo Muzeum Niepodległości, Warszawa 2022
Budowanie parafii jako wspólnoty. Formacja wiernych świeckich do tworzenia wspólnoty parafialnej, Studia Łowickie 9(2007), s. 225-234.
Organizm Kościoła Chrystusowego, Warszawskie Studia Pastoralne 10(2009), s. 194-206.
Mechanizm Kościoła. Refleksja społeczno-pastoralna, Warszawskie Studia Pastoralne 12(2010), s. 7-14.
Model dynamiczny Kościoła, Warszawskie Studia Pastoralne 13(2011), s. 231-246.
Nauczanie i władza w Kościele, Warszawskie Studia Pastoralne 14(2011), s. 57-68.
Wierzę w Kościół... (Artykuł dyskusyjny), w: Duszpasterstwo wobec kryzysu wiary, red. W. Przygoda, Lublin 2013, s. 371-382.
Koordynacja działań w duszpasterstwie, Warszawskie Studia Pastoralne 18(2013), s. 201-214.
Planowanie w działalności pastoralnej Kościoła, Warszawskie Studia Pastoralne 19(2013), s. 133-154.
Teoretyczne modele Kościoła i jego działalności, Warszawskie Studia Pastoralne 20(2013), s. 231-248.
Duszpasterstwo jako działalność ludzka, Warszawskie Studia Pastoralne 24(2014), s. 73-84.
„Zawodowe” uwarunkowania pracy duszpasterskiej kapłanów, w: Etos pracy ludzkiej w przestrzeni społeczno-pastoralnej, red. I. Celary, G. Polok, Katowice 2015, s. 412-430.
Ochrona danych osobowych w Kościele katolickim w Polsce, Studia Włocławskie 14(2012), s. 423-437
Współczesne przemiany Kościoła w perspektywie pastoralnej. Od Pawła VI do Benedykta XVI, Studia Włocławskie 21(2019), s. 243-256. ISSN 1506-5316 Teologiczne Towarzystwo Naukowe Wyższego Seminarium Duchownego we Włocławku, Włocławek 2019
Religia chrześcijańska a nowa kultura. Trudności w dialogu, Studia Koszalińsko-Kołobrzeskie
Koncepcja antropologiczna teologii pastoralnej, Ateneum Kapłańskie 144(2005)576, s. 234-251
Działalność Kościoła w świetle teologii pastoralnej i nauk społecznych, Kaliskie Studia Teologiczne 4(2005), s. 245-266.
Ecclesiality and human socialization in the aspect of applied theology, Seminare 43(2022)4
Subjective and personal dimension of healthcare in pastoral theological reflection, Seminare 40(2019) 4
Pastoral communication in the communal aspect, Seminare 38(2017)4