Funkcja wychowawcza w teorii i praktyce kościelnej WT-KRS-AL-FW

Wychowanie kościelne domaga się integralnego i harmonijnego rozwoju człowieka jako osoby. W tym procesie tak samo ważne jest uczenie się – zdobywanie wiedzy, kształtowanie godności (personalizacja), formowanie postaw społecznych (socjalizacja), kształcenie umiejętności i praktyczna realizacja uświadomionych zadań. W tych aspektach pedagogii ujawnia się także funkcja wychowawcza Kościoła. W teologicznopastoralnych badaniach nad eklezjalnym wychowaniem należy określić różne znaczenia wychowania ogólnie rozumianego, wychowania religijnego, chrześcijańskiego i katolickiego. Historyczny kontekst eklezjalnej praktyki pedagogicznej domaga się określenia ich społeczno-kulturowych i religijno-moralnych uwarunkowań. W dalszych badaniach można wskazać możliwości wprowadzenia zasad wychowania w codzienną praktykę eklezjalną. Te elementy można traktować rozdzielnie, ale zawsze pozostaną współzależne. Tak też ujmowane są w tej pracy, jako elementy wzajemnie przenikające się, homogeniczne. Wychowanie jest bowiem działaniem, na które składa się wiele elementów współzależnych, ale zachowujących swoją autonomię.
Biorąc pod uwagę trudności współczesnego człowieka w kształtowaniu świadomości religijnej, wypełnianiu obowiązków pobożnościowych i zachowywaniu zasad życia chrześcijańskiego należy zbadać jakie są tego przyczyny. Jedną z nich jest to, że Kościół, jako instytucja, zbyt mało uwagi przywiązuje do przygotowania swoich członków do pełnienia funkcji pedagogicznych, dlatego ci, którzy się ich podejmują, często mają duże problemy w realizacji zadań wychowawczych. Ukazanie wizji chrześcijańskiego wychowania w perspektywie podmiotów działalności Kościoła ma istotne znaczenie dla wypełnienia jego misji pastoralnej, która skupia się na głoszeniu i realizowaniu nauki Jezusa, Nauczyciela Ewangelii wiary i życia.
W funkcji wychowawczej Kościoła teoria z praktyką wzajemnie się przenikają. Jan XXIII twierdzi, że niewystarczające jest takie wychowanie, które z zadaniami wychowawczymi nie łączy obowiązku kształcenia, a z przekazywaniem nauki nie wiąże działania, podejmowanego dla doświadczenia. To upraktycznienie teorii w funkcji wychowawczej jest zadaniem teologii pastoralnej. Wymaga to jednak włączenia w teologicznopastoralną refleksję antropologii chrześcijańskiej, a także diagnozy aktualnej rzeczywistości w celu rozeznania relacji między warunkami życia człowieka, a zasadami jego integralnego rozwoju. Antropologia chrześcijańska i interpretacja „znaków czasu” sprawią, że w pedagogii eklezjalnej teoria i praktyka są równouprawnione i służyć mogą jednemu celowi: nieść człowiekowi pomoc w rozwoju ludzkim i realizowaniu powołania do świętości.
Zaangażowanie w funkcję wychowawczą wiernych świeckich kojarzy się przede wszystkim z wychowaniem w rodzinie i edukacją szkolną, natomiast nie doceniana jest działalność eklezjalna. Jest to jednak nie tylko skutek zaniedbań Kościoła we wspieraniu apostolstwa świeckich, ale również konsekwencja braku współpracy wychowawczej duszpasterzy i rodziców. W realizacji wychowania kościelnego nie wystarczą bowiem kontakty kapłana z aktywnymi członkami parafii w ramach duszpasterstwa zwyczajnego, ani też formacja w szkołach katolickich, czy stowarzyszeniach religijnych. Dobrze zorganizowana funkcja wychowawcza Kościoła wymaga współpracy duszpasterzy z rodzicami. W tej pracy zarówno duszpasterze, jak i rodzice mogą znaleźć odpowiedzi na wiele pytań związanych z działalnością wychowawczą Kościoła, do którego należą, który sami tworzą i w którego misji uczestniczą.
Głównym celem wykładu jest wskazanie podstawowych problematów teologicznopastoralnych, które wynikają z teorii i praktyki funkcji wychowawczej Kościoła. W naukowej refleksji nad wychowaniem eklezjalnym można zastosować różne schematy metodologiczne. W celu wprowadzania w życie zasad nauki społecznej, która z racji poruszanej tematyki jest zbliżona do funkcji wychowawczej Kościoła, najpierw bada się, jaki jest rzeczywisty stan rzeczy, następnie dokonuje się wnikliwej oceny tego stanu w świetle zasad, a wreszcie ustala się, co można i należy uczynić, by podane zasady wprowadzić w życie odpowiednio do okoliczności miejsca i czasu. Te trzy etapy postępowania określa się nieraz słowami: „zbadać, ocenić, działać”.
W tym schemacie, zaproponowanym przez Jana XXIII, zakłada się, że zasady są gotowym materiałem, z którego można skorzystać. Tymczasem do określenia zasad potrzebne są wnikliwe badania teologicznopastoralne. Do ich przeprowadzenia konieczne trzeba odwołać się do źródeł objawionych i Magisterium Kościoła. Ważnym tworzywem dla tych badań są też wyniki refleksji prowadzonej w ramach różnych specjalności teologicznych, które pomagają w przygotowaniu teorii teologicznych. Wreszcie bardzo użytecznym czynnikiem w ustalaniu zasad jest doświadczenie płynące z praktyki kościelnej.
To bogactwo treściowe zasad działalności eklezjalnej wskazuje najpierw na możliwości wykorzystania ich jako elementu składowego w interpretacji przemian zachodzących w Kościele i w świecie, a następnie w etapowaniu praktycznego ich wykorzystania (sylogizm praktyczny). Zasady można jednak potraktować jako pewną całość, w której mieszczą się zarówno potencjalne możliwości rozwoju chrześcijanina, jak i aktualne uwarunkowania realizowanej przez Kościół funkcji wychowawczej. Tak też zostało to ujęte w tej pracy.
Sylogizm praktyczny, którym posługuje się teologia pastoralna, jest przydatny przede wszystkim w badaniach dotyczących misji zbawczej Kościoła. Fundamentalnym składnikiem zasad w wypełnianiu tej misji jest Objawienie i Magisterium, z których wnikają niezmienne prawdy warunkujące nadprzyrodzony charakter posłannictwa zbawczego Kościoła. Jan XXII to kryterium „prawdy” ujmuje następująco: „Jeśli jednak zdarzy się, że w konkretnej sprawie hierarchia Kościoła coś zaleci względnie postanowi, to katolicy muszą się oczywiście ściśle do tego stosować. Kościół ma bowiem prawo i obowiązek nie tylko strzeżenia nieskazitelności zasad religii i moralności, lecz także zajmowania autorytatywnego stanowiska, gdy chodzi o wprowadzenie tych zasad w życie”.
Misja zbawcza Kościoła jest wypełniana w duszpasterstwie, które wspomagane jest przez działalność ewangelizacyjną, apostolską i wychowawczą, a także szeroko pojętą działalność społeczno-kulturalną i oświatową. W badaniach nad różnymi aspektami wychowania kościelnego w szerokim znaczeniu podstawową rolę spełnia Prawda objawiona, która umożliwia wyjaśnienie i interpretację ludzkich uwarunkowań procesu pedagogicznego (znaki czasu). Kościół, który chce służyć współczesnemu człowiekowi, „ma obowiązek badać znaki czasów i wyjaśniać je w świetle Ewangelii, tak aby mógł w sposób dostosowany do mentalności każdego pokolenia odpowiadać ludziom na ich odwieczne pytania dotyczące sensu życia obecnego i przyszłego oraz wzajemnego ich stosunku do siebie. Należy zatem poznawać i rozumieć świat, w którym żyjemy, a także jego nieraz dramatyczne oczekiwania, dążenia i właściwości”.
W perspektywie wychowania eklezjalnego zarówno człowiek, jak również świat i zachodzące w nim przemiany stanowią znaki czasu, które trzeba poznawać i interpretować w świetle Ewangelii. Nie oznacza to, że nadprzyrodzony charakter Prawdy ewangelicznej traci swoje znaczenie i wartość. W tym wypadku nie chodzi bowiem o hierarchizowanie Prawdy, ale o zaakcentowanie ludzkiego charakteru wychowania kościelnego, które jako „znak czasu” jest dziełem człowieka współpracującego z łaską Bożą.
W badaniu funkcji wychowawczej Kościoła, jako „znaku czasu”, ma zastosowanie nauka Jana XXIII, który uważał, że katolicy powinni przyjąć postawę pełną obiektywnej życzliwości dla poglądów innych ludzi, nie starać się obracać wszystkiego na własną korzyść i okazywać gotowość do lojalnej współpracy w dążeniu do osiągnięcia wspólnymi siłami tego, co albo jest dobre z samej swej natury, albo też do dobrego prowadzi. Proces wychowania kościelnego jest taką formą działalności, która dobra jest z samej natury. Każde inne wychowanie może być również akceptowane przez Kościół, jeżeli prowadzi do dobrego. W takiej współpracy wychowawczej katolicy muszą jednak „jak najbardziej dbać o to, by postępować zawsze zgodnie z własnym sumieniem i nie uciekać się do takich kompromisów, z powodu których bądź religia, bądź też nieskazitelność obyczajów mogłyby podnieść szkodę”.
Jeśli przyjmie się założenie, że w badaniach nad funkcją wychowawczą Kościoła zasady nie stanowią wyłącznej części, ale traktowane są jako teoria w praktyce, to teologicznopastoralna refleksja staje się równocześnie pedagogią pastoralną, czyli teorią dla praktyki eklezjalnego wychowania. Chodzi bowiem o to, że zasady, które są przygotowywane dla praktyki, już w fazie ich tworzenia stają się praktyką, gdyż najlepszą praktyką kościelną jest dobra eklezjologia pastoralna. Taki charakter mają teologicznopastoralne zasady wychowawcze, gdyż pedagogia eklezjalna stara się wychowywać człowieka, stawiając przed nim wymagania, uzasadniając je i wskazując drogi, jakie prowadzą do urzeczywistnienia tych wymagań. Stoi to w zgodzie z charakterem zasad ewangelicznych, które same w sobie odzwierciedlają Prawdę, ale jednocześnie mają charakter pedagogiczny, gdyż stawiają przed człowiekiem konkretne wymagania, pomagające mu w naśladowaniu Chrystusa.
Celem refleksji teologicznopastoralnej nad funkcją wychowawczą jest sformułowanie konkretnych teorii wychowawczych i wskazanie możliwości ich praktycznej realizacji w aktualnych uwarunkowaniach życia kościelnego i światowego. Podkreślić jednak należy, że skuteczność działań podejmowanych w ramach funkcji wychowawczej zależy od stopnia i sposobu realizowania zasad pastoralnej teorii wychowawczej. Ponieważ są one uwarunkowane procesami, które zachodzą zarówno w Kościele, jak i w świecie, dlatego trzeba nieustannie prowadzić teologicznopastoralne badania, których celem będzie dostosowanie funkcji wychowawczej do teorii i praktyki eklezjalnej. Badania teologicznopastoralne, dotyczące funkcji wychowawczej, stawiają coraz większe i poważniejsze zadania w odniesieniu do organizacji wychowania, a także celów, metod i środków wychowawczych.
W badaniu funkcji wychowawczej Kościoła łączą się dwa typy problemów pastoralnych, które są odrębne i mają swoją autonomię, ale jednocześnie razem tworzą całość. Z jednej z drugiej strony jest to misja zbawcza (duszpasterstwo wspomagane przez ewangelizację i apostolstwo), która stanowi fundament funkcji wychowawczej. Z drugiej zaś strony uwzględnić należy teorię i praktykę wychowania eklezjalnego, w których łączą się elementy pastoralne z pedagogicznymi. Teorie pedagogiczne, skupiając się na podstawach wychowania, tworzą modele. Natomiast eklezjalne doświadczenie pedagogiczne ma charakter praktyczny i ukierunkowane jest na możliwości doskonalenia działań pastoralnych, permanentnego rozwoju wspólnoty kościelnej i odnowy środków pedagogicznych wykorzystywanych w praktyce wychowania kościelnego.
Interdyscyplinarny charakter badań nad kościelną funkcją wychowawczą domaga się uwzględnienia eklezjologii, antropologii i prakseologii pastoralnej z jednej strony. Natomiast z drugiej strony wiedza z nauk świeckich, mająca charakter uzupełniający i pomocowy, pomaga przeprowadzić właściwą interpretację fenomenu wychowania kościelnego. W badaniach pastoralnych bardzo ważna jest także sama praktyka wychowawcza, która w odniesieniu do pedagogii eklezjalnej i związanych z nią zwyczajów i tradycji dostarcza niezbędnych informacji naukowych. Ze względów metodologicznych opis i ocena działań podejmowanych w ramach funkcji wychowawczej Kościoła domagają się rozróżnienia dwóch pojęć: wychowania jako zjawiska i praktyki wychowawczej. Zjawisko wychowania jest pojęciem szerszym. Obejmuje bowiem teoretyczne podstawy wychowania, ale w ścisłym powiązaniu z praktyką. Natomiast działania wychowawcze mają wymiar czysto praktyczny i w kościelnej działalności mogą być realizowane w oparciu o istniejące już struktury z wykorzystaniem przez wychowawców wiedzy intuicyjnej i ogólnych umiejętności apostolskich czy duszpasterskich.
W tworzeniu teorii dla funkcji wychowawczej Kościoła konieczne jest wykorzystanie wiedzy pedagogicznej. Dialog teologów i pedagogów może być utrudniony, gdyż według niektórych teoretyków pedagogika naukowa (akademicka) przeżywa kryzys, który polega na zacieraniu granic między nauką, filozofią i ideologią, czego skutkiem jest brak jasności co do przedmiotu, zadań, metod i granic naukowej teorii wychowania w odróżnieniu od „pedagogiki nienaukowej” typu praktycznego i filozoficznego. Istnieje na to wiele dowodów, takich jak: 1) wybujała refleksja metapedagogiczna kosztem pedagogicznego poznania; 2) asymilacja przez pedagogikę zbyt wielu elementów z odległych dziedzin wiedzy, prowadzącą do utraty własnego przedmiotu zainteresowań; 3) atrofia fachowego języka pedagogicznego. Naukowa pedagogika (akademicka) „nie uczy już pedagogicznego patrzenia i myślenia, posługuje się językiem, który – używany w obecności laików, rodziców i nieprofesjonalnych wychowawców – odbiera jej mowę”. Chaos języka technicznego pedagogiki jest nie tylko przejawem zamętu w teorii wychowania, lecz również jedną z jego przyczyn – twierdzi Wolfgang Brezinka.
Teologia pastoralna nie wchodzi na teren tych sporów między teoretykami i praktykami wychowania. W badaniach nad kościelną funkcją wychowawczą należy jednak uwzględnić, jako materiał pomocowy, osiągnięcia nauk świeckich, zwłaszcza pedagogiki, ale tylko w takim zakresie, w jakim służą one realizacji celów badawczych refleksji teologicznopastoralnej. Uwzględniając zatem różnice terminologii stosowanej przez teoretyków i praktyków wychowania, można w teologii pastoralnej wykorzystywać ich osiągnięcia dla opracowania teorii i praktyki wychowania kościelnego. Nauki pedagogiczne i teologia pastoralna powinny zatem zachować swoją autonomię, a jednocześnie stworzyć optymalne warunki dla wymiany i dialogu między naukowcami (teologami i pedagogami), a praktykami wychowania.
Teologia pastoralna jest nauką interdyscyplinarną, dlatego w swoich badaniach pastoraliści korzystają z metodologii i języka nauk o człowieku (psychologia, socjologia, pedagogika, medycyna), z filozofii, jak również z nauk praktycznych. Jest to jedno ze źródeł ubogacenia wartości poznawczej badań teologicznopastoralnych. W teologii pastoralnej chodzi bowiem o tworzenie całościowych, integralnych koncepcji badanych fenomenów. W odniesieniu do funkcji wychowawczej Kościoła teologia pastoralna ma za zadanie stworzenie zarówno krytycznej teorii wychowania, jak również przygotowanie refleksyjnej praktyki pedagogicznej. Badając funkcję wychowawczą Kościoła, pastoralista musi zatem bezstronnie spojrzeć na dorobek nauk pedagogicznych, aby krytycznie ocenić ich naukowe koncepcje wychowawcze. Jednocześnie obiektywizm badań nad wychowaniem eklezjalnym wymaga od pastoralisty również krytycznego podejścia do teorii i praktyki pedagogicznej Kościoła.
W badaniach teologicznopastoralnych należy przyjąć założenie metodologiczne, że teoria i praktyka pedagogiczna Kościoła koncentruje się na człowieku, który zawsze pozostanie tajemnicą nie tylko dla nauki, ale też dla samego siebie. Jednocześnie teologia pastoralna, idąc za nauką Soboru Watykańskiego II, odkrywa tajemnicę człowieka w Chrystusie, który wszedł w Jego „serce”. Słusznie zatem Sobór Watykański II uczy, że tajemnica człowieka wyjaśnia się naprawdę dopiero w tajemnicy Słowa Wcielonego. Chrystus, nowy Adam, już w samym objawieniu tajemnicy Ojca i Jego Miłości objawia w pełni człowieka samemu człowiekowi i okazuje mu najwyższe jego powołanie. Chrystus, który jest „obrazem Boga niewidzialnego”, jest człowiekiem doskonałym, który przywrócił synom Adama podobieństwo Boże, zniekształcone od czasu pierwszego grzechu. Skoro w Nim przybrana natura nie uległa zniszczeniu, tym samym została ona wyniesiona również w każdym człowieku do wysokiej godności. Syn Boży, przez swoje wcielenie, zjednoczył się z każdym człowiekiem. Ludzkimi rękami pracował, ludzkim myślał umysłem, ludzką działał wolą, ludzkim sercem kochał, urodzony z Maryi Dziewicy, stał się prawdziwie jednym z nas, we wszystkim do nas podobny oprócz grzechu.
Nauczanie Soboru Watykańskiego II, a także papieży, zwłaszcza Jana Pawła II, pokazuje, że dzisiaj priorytetem misji pastoralnej jest człowiek, któremu Kościół służy w integralnym rozwoju i pomaga w realizowaniu jego powołania. Człowiek jest więc drogą Kościoła, która prowadzi niejako u podstawy tych wszystkich dróg, jakimi Kościół kroczyć powinien, ponieważ każdy człowiek bez wyjątku został odkupiony przez Chrystusa i z każdym człowiekiem bez wyjątku Chrystus jest w jakiś sposób zjednoczony, nawet gdyby on nie zdawał sobie z tego sprawy.
Uznanie w człowieku podstawowej drogi Kościoła nie zmienia jednak istoty jego posłannictwa zbawczego, gdyż to Jezus Chrystus jest stałym początkiem i nieustającym ośrodkiem misji, jaką Bóg skierował do człowieka. W tej misji muszą uczestniczyć wszyscy chrześcijanie, członkowie Ciała Chrystusa. A jeśli misja ta zdaje się napotykać we współczesnej epoce na opory większe niż kiedykolwiek, to okoliczność ta również świadczy o tym, że jest ona w tej epoce bardziej potrzebna i bardziej oczekiwana niż kiedykolwiek.
Wykład na temat funkcji wychowawczej Kościoła jest odpowiedzią na to nowe wyzwanie odnoszące się do jego działalności. Współczesny Kościół nie jest wolny od wewnętrznych trudności i napięć, ale równocześnie jest bardziej wewnętrznie zabezpieczony wobec przerostów autokrytycyzmu i „bardziej krytyczny wobec różnych nieopatrznych krytyk”, bardziej też odporny wobec różnych „nowinek”, bardziej dojrzały w duchu „rozeznania”, bardziej uzdolniony do tego, aby z odwiecznego Skarbu wydobywać „rzeczy nowe i stare”, bardziej skupiony na swej własnej Tajemnicy i przez to wszystko jest bardziej gotowy służyć zbawieniu wszystkich. Bóg bowiem „pragnie, by wszyscy ludzie zostali zbawieni i doszli do poznania prawdy”. Ta nowa sytuacja Kościoła stawia też nowe zadania przed teologią pastoralną. Jednym z zadań priorytetowych wydaje się być refleksja nad wychowaniem kościelnym, które umożliwi Kościołowi skupienie się na człowieku, którego trzeba wychowywać i formować w duchu Chrystusowej Ewangelii. Wychowanie kościelne jest ludzką działalnością, do której można odnieść słowa Chrystusa: „synowie tego świata roztropniejsi są (…) niż synowie światłości”. Wychowanie powinno jednak zostać włączone w wielką misję Kościoła: okazywać światu Chrystusa, pomagać każdemu człowiekowi, aby odnalazł siebie w Nim, pomagać współczesnej ludzkości poznawać „niezgłębione bogactwo Chrystusa”, gdyż jest dobrem dla każdego człowieka.
To właśnie w funkcji wychowawczej Kościół spotyka się z człowiekiem w całej prawdzie jego życia, jego sumienia, w jego nieustannie się potwierdzającej grzeszności, a równocześnie w ciągle ujawniającej się dążności do prawdy, dobra, piękna, do sprawiedliwości i miłości. Sobór Watykański II, przedstawiając sytuację człowieka w świecie współczesnym, podkreślał immanentną prawdę o człowieczeństwie: „W samym bowiem człowieku wiele elementów zwalcza się nawzajem. Będąc bowiem stworzeniem, doświadcza on z jednej strony wielorakich ograniczeń, z drugiej strony czuje się nieograniczony w swoich pragnieniach i powołany do wyższego życia. Przyciągany wielu ponętami, musi wciąż wybierać między nimi i wyrzekać się niektórych. Co więcej, będąc słabym i grzesznym, nierzadko czyni to, czego nie chce, nie zaś to, co chciałby czynić. Stąd cierpi rozdarcie w samym sobie, z czego z kolei tyle i tak wielkich rozdźwięków rodzi się w społeczeństwie”.