K: Pojęcia i rozumienie świata WF-FI-1123-KFPDPIL2

Zajęcia te pod względem formy i treści są wykładem monograficznych przeznaczonym dla studentów szczególnie zainteresowanych współczesną epistemologią, hermeneutyką, filozofią umysłu oraz tradycją filozofii transcedentalnej. Uwzględniając tegoroczne ogramnicznenia zajęcia wykład ma formę serii podkastów uzupełnionych indywidualnymi konsultacjami. Przedstawię najważniejsze problemy teorii pojęć. Wyjdę od obserwacji i argumentów przedstawionych w monografii O istocie pojęć (2007) w której podważam rozumienie pojęć jako ogólnych reprezentacji i prezentuję interpretację pojęć jako obiektów abstrakcyjnych. W wykładzie zdefiniuję problemy, które w tamtej monografii pozostały bez rozwiązania i przejdę do nowego punktu widzenia na rolę pojęć. W poznaniu i myśleniu, który nazywam transcendentalną hermeneutyką.
Propozycja ta jest przedmiotem ukończonej właśnie monografii Sens i pojecie. Ogólna struktura tych rozważań jest następująca: zaczynam od sformułowania pewnego ideału rozumienia – normy transcendentalnej, w której podkreślony jest związek pomiędzy rozumieniem i pojęciowością. Następnie szukam w wybranych dziedzinach wiedzy takich struktur apriorycznych, które można uznać za cząstkową realizację tego ideału. Kończę książkę wnioskami natury normatywnej – o krytycznym potencjale pojęć. Oto przegląd treści tej książki, który będzie zarazem treścią serii podkastów.
W rozdziale pierwszym wykorzystam rozważania Hegla z Nauki logiki, by pokazać związek pomiędzy dynamiką refleksji zmierzającej do rozumienia i naturą pojęć. W szczególności zwrócę uwagę na heglowską kategorię ruchu w obrębie rozumiejącej świadomości. Słowo „ruch” ma tu rzecz jasna sens metaforyczny. Chodzi tu o dynamikę samego bytu, który w procesie konstytucji i sensu zmierza od całkowitej bezpośredniości do całkowitego zapośredniczenia w rozumiejącej świadomości. Z drugiej jednak strony, słowo „ruch” nie jest tylko u swobodna metaforą. W statycznej osnowie danego aparatu pojęciowego rozwij się sekwencja aktów refleksji, czyli porządek określania jednych treści przez drugie – każda kolejna w tym szeregu ujmuje poprzednią. Hegel wyobrażał sobie ten porządek jako pewną dialektykę, w której najważniejsze jest pojęcie negacji. Ruch refleksji trzeba odróżnić od dynamiki poznania, kiedy to pojęcia są ustawicznie rewidowane przez informacje napływające z otoczenia. Są to dwa zupełnie odmienne zjawiska.
W rozdziale drugim spróbuję lepiej uzasadnić tezę, że pojęcia są obiektami abstrakcyjnymi związanym z doświadczeniem przez kodowanie, nie zaś przez relacje przyczynowe, które są istotne dla reprezentacji poznawczych. Jednak powstawanie reprezentacji i konstytucja pojęć zbiegają się w perspektywie, stanowią dwa aspekty rozumienia. Heglowska dialektyka przedstawiająca poznanie i rozumienie jako dialektykę bezpośredniości i zapośredniczenia jest tu pomimo pewnych ekstrawagancji heglizmu, ważną inspiracją.
W rozdziale trzecim pokażę konieczność przejścia do podejścia dynamicznego i hermeneutycznego w filozoficznym rozumieniu pojęć. Analizując tzw. kategoryzację ad hoc pokażę, że kategoryzacja wymaga wyboru spośród możliwych modeli, z których każdy implikuje inny system pojęciowy, angażując jednocześnie niepojęciową wyobraźnię.
W rozdziale czwartym przedstawię dla kontrastu z Heglowską dynamiką rozumienia naturalistyczny dynamiczny model ludzkiego umysłu, czyli koncepcję psychologa poznawczego Michaela Spiveya, który stara się pokazać, że w dynamicznym modelu kognitywistycznym można się obejść bez pojęć. W krytyce tego podejścia staram się wskazać ogólniejsze założenia tego modelu, które wymagają pojęciowej interpretacji i odsyłają do dialektyki rozumienia.
W rozdziale piątym zastanowię się rolą pojęć w poznaniu naukowym. Nawiązując do dawniejszej pracy o pojęciowej warstwie wyjaśniania w fizyce, przedstawię argumenty za przekonaniem o meta-teoretycznej funkcji pojęć w nauce, co dodatkowo podbuduje tezę o refleksyjnym i założeniowym charakterze pojęć i ich związku z rozumieniem.
W rozdziale szóstym przedstawię dynamiczny i refleksyjny model uczenia się pojęć, biorąc za punkt wyjścia geometryczny model pojęć Petera Gärdenforsa oraz dynamiczną semantykę pojęciową Renate Bartsch. Ta próba syntezy podejść semantycznego i kognitywistycznego pokaże jeszcze raz, lecz w nowy sposób, pośredni charakter związku pomiędzy pojęciami i procesami poznawczymi. Ponieważ pośredniość ta da się wyrazić w modelu matematycznym, zyskuje własną bazę poznawczą, która pozawala na dalsze efektywne badania – jest mianowicie poznaniem pojęciowego poznania, wyrażonym w modelu niepojęciowym (matematycznym), przez co unika się petitio principi.
W rozdziale siódmym omawiam rolę pojęć jako transcendentalnych zasad rządzących dystrybucja racji w dyskursie. Przypomnę inferencyjną teorię pojęć Roberta Brandoma oraz i przeanalizuje pewien niewielki fragment argumentacji św. Tomasza z Kwestii o duszy w celu pokazania, w jaki sposób za pomocą decyzji pojęciowych realizuje się częściowe przyznawanie racji.
Zakończę książkę uwagami o związku pomiędzy pojęciami, refleksją i krytycyzmem. Te trzy kategorie powiązane są przez założeniową naturę pojęć, którą podkreślam w różnych miejscach książki. Pojęcia, nawet te z pozoru najprostsze, percepcyjne, konstytuują się w aktach refleksji. Akty refleksji ponawiają się i na tej drodze dochodzi do pogłębiania się pojęcia, ustanowienia kolejnych jego atrybutów i związków z innymi pojęciami. Pogłębiające się pojęcia stoją w pozycji krytycznej do pojęć uprzednich. Aparat pojęciowy nie jest nigdy statyczny: tak jak w sądach zmierzamy do lepszego uzasadnienia, tak w posługiwaniu się pojęciami występuje ruch krytyczny w kierunku głębszego ugruntowania pojęć, którymi już dysponujemy.
W książce tej podejmuję pogląd, którego bronił zmarły w 2020 roku filozof, uczeń i współpracownik Romana Ingardena, Andrzej Półtawski. W swoich analizach fenomenologii Husserla i Ingardena pokazywał on, że główną trudnością tamtej filozofii jest konstrukcyjne podejście do sensu, czyli próba wyprowadzenie sensu z tego, co sensu pozbawione. Konstytucja sensu we wczesnej fenomenologii podpadała pod ogólny schemat [dana + ujęcie danej jako …]. Schemat ten wywodził się tradycji empiryzmu i postulował istnienie pierwotnych jednostek doświadczenia, które miały nabierać sensu pod wpływem pewnej formy umysłowej czy świadomościowej. Półtawski przekonuje, że sens może wywodzić się tylko z sensu; rzeczywistość jest dana pierwotnie jako sensowna, chociaż konkretne znaczenia wydobywa się dopiero stopniowo w różnicujących aktów poznawczych. Półtawski inspirowany był w tej krytyce z jednej strony przez hermeneutykę Paula Ricoeura, z drugiej zaś przez nurt humanistycznej psychologii związany szczególnie z pracami Buytendijka.
Teza o sensie, który zawsze wywodzi się z innego sensu może się wydawać kolista i niepłodna poznawczo. W istocie zyskuje głęboki sens jako odwrócenie wektora refleksji z konstrukcyjnego wyjaśnienia na refleksyjną rekonstrukcję założeń. Wyprowadzanie sensu z innego sensu w obrębie założeń poznania i doświadczenia jest czymś zupełnie naturalnym – wywodzi się ze sposobu działania refleksji. Filozoficzny projekt Hegla, jego najszersze rozumienie założeniowości jako obejmującej ni mniej, ni więcej, jak stosunek bytu do samego siebie, jest radykalną interpretacją tej refleksji. Trudno go traktować jako konkretną metodologię rozumienia, porównywalną na przykład z pracą jaką wykonał Hans-Georg Gadamer w zakresie rozumienia dzieła sztuki, albo Paul Ricoeur w zakresie rozumienia narracji. Jest jednak refleksją na temat samego rozumienia, próbą zrozumienia pozycji rozumiejącego podmiotu w najogólniejszym horyzoncie bytu.