K: Ideał samowiedzy WF-FI-1123-KFPDPIL1

Konwersatorium poświęcone jest zagadnieniu samowiedzy. Dążenie do samowiedzy wiąże się z aporiami, które powstają na skutek niedostępności dla podmiotu tych właśnie aktów, w których odnosi się on do samego siebie. Tym samym obraz podmiotu dla niego samego nie jest nigdy pełny. Ta luka poznawcza nieodłączna od samowiedzy ma interesujące własności epistemologiczne i konsekwencje normatywne.
Przede wszystkim trzeba odpowiedzieć na pytanie, czego oczekujemy od samorozumienia i jakie zjawiska wskazują na jego brak. Nie rozumiemy sami siebie w następujących sytuacjach:
• Działanie wbrew własnym preferencjom
• Działanie wyprzedzające intencję;
• Systematycznie złe wykonywanie pewnych czynności;
• Działania impulsywne stojące w sprzeczności z ogólniejszymi racjami postępowania danej osoby.
• Brak związku pomiędzy działaniem i własną tożsamością;
• Przekraczanie nakazu moralnego, co do którego słuszności nie ma się wątpliwości.
• Działanie wbrew posiadanej wiedzy, np. ignorowanie znanych sobie przesłanek;
• Niezdolność sformułowania sądu przy jednoczesnym posiadaniu świadomości wystarczających przesłane;
• Nagła zmiana znaku emocji;
• Zmiana upodobania estetycznego, np. do pewnego stylu.
• Zmiana dyspozycji np. z odwagi na tchórzliwość.

Refleksja nad wieloma z tych sytuacji samowiedzy była rozwinięta już u filozofów starożytnych. Nie wiadomo dokładnie, kiedy po raz pierwszy zrodziło się filozoficzne przekonanie, że samowiedza jest kluczem do dobrego życia. Umownym początkiem był napis zamieszczony nad wejściem do wyroczni delfickiej nakazujący poznanie samego siebie, a potem jego filozoficzna interpretacja dokonana przez Sokratesa i Platona. I niemal od początku opinie co do wartości i osiągalności tego celu były krańcowo różne. Dla jednych myślicieli był on ideą przewodnią życia, najważniejszym przykazaniem myślącej istoty, dla innych filozoficzną iluzją. Ideał samowiedzy rozprzestrzenił się jednak niezależnie od kontrowersji, jakie budził, wywierając wielki wpływ na duchowe aspiracje i kulturę Zachodu. Sokrates i Platon potrafili przekonać bardzo wielu, że nabycie najważniejszych sprawności intelektualnych i moralnych jest niemożliwe bez uczciwego i głębokiego wglądu we własne cechy, możliwości, dyspozycje i przekonania. Dodali jednak i drugą ideę, nową wówczas, że wiedza o sobie samym jest dziełem refleksyjnego umysłu
W ciągu wieków urosła bogata tradycja rozważań o samowiedzy. Zastanawiano się nad warunkami jej poprawności i granicami. Badano szanse i zagrożenia związane z dążeniem do poznania samego siebie. Reinterpretowano mitologię i artystyczną symbolikę wspierającą te wysiłki. W tej tradycji wyłania się przynajmniej sześć dziedzin życia, w których samowiedza jest nieodzowna:
1. Wiedza o samym sobie jest najistotniejszym składnikiem tożsamości.
2. Samowiedza jest zakładana przez rozumowania moralne. W szczególności chodzi o stwierdzenie odpowiedzialności moralnej za czyn. Świadomość moralna, zarówno w wydaniu wewnętrznym (sumienie), jak zewnętrznym (wyznanie), odsyła do samowiedzy, której najwyższym stopniem jest dysponowanie własnymi sprawdzonymi kryteriami przypisywania sobie czynów oraz rozumienie relacji pomiędzy samoprzypisaniem i samooceną. Ta zdolność stanowi rdzeń kompetencji moralnej.
3. Znajomość samego siebie otwiera perspektywę przyszłości danej osoby. Przyszłość niezwiązana z konstatacjami na temat samego siebie, dyspozycjami, aktami woli, pragnieniami i osądami samego siebie byłaby tylko anonimowym zbiorem zdarzeń, który nie dawałby żadnych ontologicznych podstaw dla oczekiwań, nadziei, obietnic i innych postaw prospektywnych.
4. Samowiedza jest ściśle związana z postulatem doskonalenia samego siebie. Można sobie wyobrazić osobę zupełnie niezainteresowaną samowiedzą, a mimo to działającą w sposób szlachetny, wrażliwy, troskliwy itd. Trudno sobie jednak wyobrazić, w jaki sposób osoba ta mogłaby ową postawę doskonalić.
5. Bez samowiedzy niemożliwe wydaje się ucieleśnienie ideałów szczęśliwego i dobrego życia. Szczęśliwe życie, co wiemy od czasów Platona, wymaga wiedzy o tym, co dobre dla siebie samego.
6. Samowiedza leży u podstaw zdolności mówienia, ponieważ wymaga jej rozumienie sensu własnych wypowiedzi oraz zdolność do dostosowywania tych sensów do treści własnych myśli.
Realizacja tych postulatów napotyka na wiele trudności, które opisane są obszernie zarówno w klasycznej literaturze filozoficznej, jak i w piśmiennictwie współczesnym. W cyklu podkastów zrealizowanych jako rozmowy przed mikrofonem na temat książki „Aporie samowiedzy” prześledzone są najważniejsze z tych trudności.